Gekneusd maar niet gebroken

Misschien al wel drie jaar kijk ik tegen drie boekenruggen aan. Tweedehands gekocht met het voornemen ze nu eens echt te gaan lezen. Deze op elkaar liggende drieling op elkaar is samen zo dik als een gipsbetonblok. Het is Solzjenitsyns verslag van zijn hellevaart naar de strafkampen van de Goelag archipel; voor de goede verstaander: de vreeswekkende wereld van de strafkampen die het Sovjet-regime erop na hield vanaf de jaren 20 van de vorige eeuw. In mijn volksmond stond die stapel boeken frustrerend, want nog steeds niet geopend, bekend als De Dikke Drieling.

Dat De Drieling verschrikkelijke kost zou zijn, was geen wilde gok. Niet als het onderwerp strafkampen is. In de loop van de geschiedenis is men inventief geweest in het bedenken van corrigerende maatregelen voor mensen die er onwelgevallige ideeën op na hielden, en de kampen in de Sovjet Unie hebben daarin een bijzondere reputatie. Een duivels simpel en doeltreffend systeem maakten zij ervan. Bouw een gevangenis in een heel, heel onherbergzaam gebied, liefst met een vrijwel onoverleefbaar klimaat, en zet daar de tegendraadse mensen vast die je kwijt wilt. Voor een jaar of vier, minimum.

En ja, toen ik de bovenste van de Dikke Drieling opensloeg, was het inderdaad verschrikkelijke kost. Solzjenitsyn werd net als veel ‘verdachten’ opgepakt en tot een bekentenis gedwongen in de beruchte Loebjanka-gevangenis in Moskou. Wat maakte dat een groep communisten de macht kreeg om volkomen willekeurig leraren, officieren, partijbazen en andere mensen die de indruk gaven dat ze weleens een boek lazen, van d straat te rapen en gevangen te zetten? Sterker nog: dat de commies die groep in zijn geheel van de aardbodem wilde verwijderen? En daar voor een groot deel zelfs in slaagde?

Daar hoopte ik achter te komen in dit deel I van de Dikke Drieling. De leesimpuls gebeurde via een omweg: ik had de prachtige woordkunstschilderijen van Isaal Babel tot me genomen uit zijn bundel Verhalen uit Odessa. Ook hij was het slachtoffer was geworden van de moordlust van de Sovjet-autoriteiten. In zijn tijd was dat Stalin, die brute maatregelen uitvoerde in zijn ‘Grote Zuivering’ tussen de 20er en de 40er jaren van de vorige eeuw. Het kwam erop neer dat iedereen die afwijkend van het communistische gedachtengoed handelde (of zelfs maar dacht, of iets op papier zette, of in de verkeerde windrichting ademde), vijand van het regime was. En als zodanig opgepakt, verhoord en gemarteld werd tot men bekende dat men een samenzwering tegen de Sovjet Unie steunde. Of wereldwijd de Sovjet Unie in een kwaad daglicht zette. Of eigenhandig een spijkerbom had gemaakt voor onder het Kremlin.

Het frappeerde me dat (bijna) al die ‘vijanden van het regime’ uiteindelijk de belachelijkste verklaringen ondertekenden, de onwaarschijnlijkste misdaden toegaven. Wat speelde zich af in die Loebjanka-gevangenis, waar ook Babel terechtkwam? In de biografie van Babel staat niet meer dan dat hij ‘waarschijnlijk onder folteringen bekend heeft dat …’ Dat lijkt me ook. Maar welke folteringen zijn er in hemelsnaam nodig om mensen pertinent onware ‘misdaden’ te laten toegeven? Bij Solzjenitsyn’s eerste deel kreeg ik daar onverwacht antwoord op.

Om te beginnen is “De Goelag Archipel” in veel opzichten een bijzonder boek. Het naakte feit dat Solzjenitsyn de barre strafkampen overleefde is op zich uitzonderlijk. Dat hij er, nadat zijn dagboeken zijn verbrand, toch nog een zeer gedetailleerd verslag over schrijft, ook. Maar dat hij het boek in zo’n bijna vrolijke, ironische stijl op aarde zet is onverwacht. Het hele verhaal lijkt sans rancune te zijn geschreven, terwijl de lezer de haren te berge rijzen bij de grove schendingen van elk soort mensenrechten die je maar kunt verzinnen. De beulen kenden geen genade. Alles voor de goede zaak: er moest gezuiverd worden.

En gezuiverd werd er. Het systeem was van een botte simpelheid. Men pakte iemand op die ‘verdacht’ was, en die persoon moest zijn of haar onschuld bewijzen. Er waren dus geen beschuldigingen, alleen vragen als ‘Heb je die avond die persoon ontmoet?’ Ja. ‘Hebben jullie gesproken over het communisme?’ Eh, misschien. ‘Hebben jullie je negatief uitgelaten?’
Eh, snel denken en het goede antwoord geven. Nee, ik denk van niet. ‘Ah, je dénkt van niet? De persoon die je daar ontmoette, zegt van wel.’ Shit, waarom heeft hij dat gezegd? Wat moet ik nu zeggen? ‘Eh, ik herinner het me niet.’ ‘O nee? En die andere avond, toen jullie in de kroeg zaten, twee weken later? Toen hadden jullie het weer over de staat.’ Eh, zou best kunnen. ‘Nee, dat is zeker. Jullie hadden het over de staat, dat heeft je vriend toegegeven. En hij heeft gezegd dat jij kritiek had op de staat. Klopt dat?’ Lichte paniek. Wat bezielde mijn vriend, waarom heeft hij dat allemaal toegegeven? ‘Eh, ik weet het echt niet meer, het is al zo lang geleden.’ ‘Leugens. Hij wist het en jij weet het. Geef het maar toe. Ik heb hier een verklaring waarin je het toegeeft. Teken die nou maar, dan ben je ervan af.’

Uren-, dagen-, vaak wekenlange nachtelijke verhoren werden op de gevangenen losgelaten. Die psychologische druk liet bij sommige gevangenen al snel doorslaan, maar de sterkeren konden dat wel pareren. Daarom ontwikkelden de ondervragers andere technieken. De manieren waarom ze ‘aandrang’ uitoefenden kwam in 52 varianten; Solzjenitsyn beschrijft ze minutieus en virtuoos. Hier enkele van de eerste tien uitgelicht, waar de soepele stijl de immense droefheid verergert:

“Laten we beginnen bij de psychische methodes. Voor konijntjes die zich nog nooit mentaal op het lijden in een gevangenis hebben voorbereid, zijn het methodes van een enorme en zelfs verwoestende kracht. Ja, al sta je ook stevig in je schoenen, dan is het nòg niet eenvoudig.
1.Laten we beginnen met het begin: de nachten. Waarom gebeurt al dat psychische breekwerk voornamelijk ’s nachts? Waarom hebben de Organen (de communistische organisatie-NV) al vanaf de allereerste jaren van hun bestaan toch de nacht ervoor uitgekozen? Omdat de arrestant ’s nachts, wanneer hij uit zijn zoete slaap is weggerukt (zelfs wanneer hij nog niet met slapeloze nachten is gekweld), onmogelijk zo evenwichtig en nuchter kan zijn als overdag, omdat hij toeschietelijker is.
2.Overreding op openhartige toon. Uiterst gemoedelijk. Waarom dat kat- en muisspel?... En de officier-commissaris spreekt hem loom en vriendschappelijk toe: “Je ziet het zelf wel, je straftijd krijgen doe je tòch. Maar als je je ertegen zult verzetten, dan zal je hier, in de gevangenis, eronderdoor gaan, je gezondheid verliezen. …Dus je kunt meteen maar beter je handtekening zetten…
Heel logisch. En degenen die toegeven en hun handtekening zetten, geven blijk van nuchter gezond verstand…”
3. Grove scheldwoorden. Geen knap bedachte methode, maar wel een methode die uitstekend vat kan hebben op mensen die opvoeding hebben genoten, met tederheid zijn grootgebracht, fijngevoelig van aard zijn.
5. Voorafgaande vernedering. Alexandra O. wilde in de Loebjanka maar niet de nodige aanwijzingen verstrekken. Zij werd naar de Lefortowo-gevangenis overgebracht. Daar gaf de vrouwelijke cipier haar bij de ontvangst bevel zich uit te kleden … terwijl ze haar naakt in de ‘box’ opsloot. Toen kwamen er mannelijke cipiers die door het kijkgaatje begonnen te gluren, grapjes maakten en discussieerden over het voor en tegen van haar figuurtje…
7. Intimidatie. De meest toegepaste, en zeer gevarieerde methode. Vaak in combinatie met verlokkingen, met beloften: uiteraard valse. “U wilt niet bekennen? Dan zult u moeten doorgaan naar de Solovki. Maar wie wèl bekent, die laten wij gaan.”
10. De werkwijze met geluid. De ondervraagde wordt op zo’n zes à acht meter afstand neergezet en moet dan aldoor alles luid zeggend herhalen. Voor iemand die al geradbraakt is, is dat geen kleinigheid. Of ze maken twee toeters van bordpapier en dan komt de officier-commissaris samen met een collega vlak bij de arrestant staan en schreeuwen ze hem samen in de oren: “Bekèn dan, monster!” De arrestant is met doofheid geslagen, verliest soms zijn gehoor.
Zoals u ziet is er variatie genoeg. Waterboarding staat er nog net niet tussen, maar er zullen vast methoden bij zijn die ook de Spaanse Inquisitie al gebruikte. Het menselijk lichaam is simpel martelbaar, daar doe je niks aan. De 42 andere vindingrijke manieren om de gevangenen zo snel mogelijk op de knieën te dwingen, zijn in het boek te vinden.

Solzjenitsyn bekende overigens wel, althans hij tekende een document waardoor hij werd doorgeplaatst naar de Goelag Archipel. Daar wachtte hem een oord erger dan de bovenverdieping van de hel, maar hij wist te overleven. Hoe speelde hij dat klaar? Hoe overleef je als alle hoop vervlogen lijkt?

Dit zegt hij er zelf over:
“Maar hoe dàn? Hoe kun je dan standhouden?: wanneer je pijn voelt, zwak bent, beminde personen hebt die nog leven, wanneer je onvoorbereid bent?... Wat is er nodig om sterker te staan dan de officier-commissaris en die hele uitgezette vangklem?
Je moet de gevangenis binnenstappen zonder beangst te zijn voor het verlies van je knusse leventje dat achter je ligt. Je moet op de drempel tot jezelf zeggen: het leven is voorbij, wel een beetje vroeg, maar niets aan te doen. Ik zal nooit meer naar die vrijheid terugkeren. Ik ben tot de ondergang gedoemd: nu meteen of wat later; maar als het later is, zal het juist moeilijker zijn; dus maar beter wat vroeger…
En tegenover zo’n arrestant … zal het apparaat van ondervragers moeten zwichten. Alleen hij overwint, die van alles afstand heeft gedaan!”