Esther Sprikkelman schrijft liever dan dat ze praat
Het resultaat van die lange jaren schrijven, schrappen en schaven is een compact, ingetogen YA-verhaal over een vriendenclubje op het platteland van de jaren 80. In de zomer van 1985 ligt Henrico, het vriendje van hoofdpersonage Johanne, in coma. Johanne is bang dat hij haar vergeten zal zijn als hij wakker wordt en spreekt op casettebandjes haar verhaal in. Op die manier vertelt ze ook de lezer over de maanden die aan een vreselijke gebeurtenis voorafgingen en de rol die buurman Lomme en zijn bijenkasten daarin speelden.
De wens om een boek te schrijven had Sprikkelman al op jonge leeftijd. ‘Als kind las ik al veel en ik had altijd wel in mijn hoofd dat ik wilde schrijven. Maar ergens is dat verloren gegaan. Ik dacht dat ik eerst oud en wijs moest zijn voordat ik een boek kon schrijven. Ik legde die drempel steeds heel hoog.’ Sprikkelman werkte daarna een tijd in de muziek en hoewel het idee van een boek toen een beetje wegebde, bleef ze schrijven. ‘Als je als muzikant op tournee bent heb je eigenlijk heel veel tijd. Je reist en je wacht tot je moet optreden en dan is het weer klaar. Ik ben toen begonnen met het schrijven van korte verhalen, maar daar heb ik niks mee gedaan. Daarna ben ik gaan werken als docent en dat is eigenlijk bijna niet te combineren met het schrijven van een boek. Dat zegt Stephen King ook trouwens,’ lacht ze. ‘Omdat je altijd dingen hebt die urgenter zijn, belangrijke dingen die af moeten. Toen ik met zwangerschapsverlof ging had ik eigenlijk voor het eerst tijd. “Nu moet ik gewoon beginnen,” dacht ik, want het schrijven van een boek was echt een doel in mijn leven.’
Beschermdrang
Het idee voor Bijenvader ontstond rond haar verlof. ‘Ik denk in de zomer daarvoor. Een vriend van mij woont in een klein dorp en die kijkt uit op de enorme tuin van de buurman die ook bijenhouder is. Op de een of andere manier kreeg ik daar iets mee, met die plek. Ik wilde een verhaal schrijven dat daar gesitueerd was. Ik ben ermee begonnen en uiteindelijk heb ik erang
In de YA-roman vertelt hoofdpersonage Johanne over de verhuizing samen met haar moeder en broertje Paulie van de stad naar een dorpje op het platteland. Ze vertelt over haar verliefdheid op Henrico, de zoon van de snackbareigenaar. Over zijn vrienden en de knappe Dora en haar strenggelovige familie. Over buurman Lomme en zijn bijenkasten waar Paulie geïntrigeerd door raakt. En over de geheimen die de dorpsbewoners en families met elkaar verbinden. Allen hebben ze nog iets anders met elkaar gemeen: het verlangen naar liefde en de beschermdrang als het om hun naasten gaat.
‘Afgezien van de plek en dat ik iets met die bijen wilde doen, kwam eigenlijk het idee naar boven een verhaal over een zus met een klein broertje, en met het broertje gebeurt iets ergs,’ vertelt Sprikkelman. ‘Over een onschuldig jongetje dat iets doet waar hij de rest van zijn leven last van heeft. Over hoe dat voor hem is, maar vooral ook hoe dat voor zijn zus is. Dat was het oorspronkelijke idee. Bij het schrijven ontstonden er nog andere motieven en thema’s, maar dat zit er wel in.’
Ook wordt duidelijk dat het niet mogelijk is om alles onder controle te houden; uiteindelijk loopt alles juist uit de hand. ‘Die controledrang, dat klopt ook wel,’ beaamt Sprikkelman. ‘Ik heb niet voor niks de bijenwereld erbij gehaald. Dat is een compleet gecontroleerde wereld. Die bijen hebben geen eigen wil, maar ze hebben wel een heel ingenieus systeem, en alles gaat áltijd volgens dat systeem. In een dorp lijkt ook alles volgens zo’n structuur te gaan. Maar uiteindelijk is iedereen een individu en ken je elkaars geheimen niet en weet je niet wat zich in iemands hoofd afspeelt. Johanne heeft een verhouding met Henrico en is heel erg verliefd op hem, maar kennen ze elkaar werkelijk? Nee, helemaal niet.’ Als het erop aankomt kent Johanne Henri’s ware aard niet. ‘Je denkt vaak dat alles volgens bepaalde patronen verloopt, net als bij de bijen, maar in de mensenwereld is dat niet zo. Bij de bijen loopt alles zoals het loopt, daar hoef je ook geen vragen over te stellen. Maar mensen maken bepaalde keuzes, goede en stomme.’
Minimalistische schrijver
De kersverse schrijfster heeft veel met woorden, maar is geen prater. ‘Als ik bijvoorbeeld een probleem heb met iemand dan schrijf ik liever een brief dan dat ik het uitpraat. Omdat ik het makkelijker vind om mijn gedachten op papier te verwoorden dan dat ik het moet zeggen. Misschien vind ik praten ook wel enger dan schrijven. Dan neem ik een aanzetje door het eerst op te schrijven en er daarna over te praten.’
Het schrijven van liedteksten bleek uiteindelijk dus niet voldoende voor Sprikkelman om haar schrijfbehoefte te bevredigen. ‘Het schrijven van liedteksten is anders, omdat het eigenlijk kleine wereldjes zijn die je oproept. Ik nam mijn liedteksten wel altijd heel serieus, want ik probeerde de cliché uitdrukkingen altijd te vermijden. Een liedtekst is net een gedicht dat met zo min mogelijk woorden een bepaald gevoel, idee of verhaal moet omvatten. Vooral het volume is dus het verschil.’ Toch beschouwt Sprikkelman zichzelf in beide disciplines een minimalist. ‘Ik ben tekstueel bijna impressionistisch: ik weet waar het over gaat, een ander zou dat er niet meteen uit halen. En dat probeer ik in mijn proza ook wel te doen. Ik merkte ook toen ik met dit boek bezig was dat er steeds meer uit ging. Ik ging er steeds weer doorheen om fragmenten of woorden te verwijderen, omdat ik met zo min mogelijk woorden een wereld wil scheppen.’
De fragmenten die Johanne op de casettes inspreekt waren voor Sprikkelman het moeilijkste om te schrijven. ‘Ik vond het heel moeilijk om daarin de goede toon te vinden. Ik ben toch snel bang dat ik óf te weinig zeg, óf dat het te pathetisch wordt. Het is moeilijk om die balans te houden. Het is nogal wat, wat Johanne meemaakt. Ze is erg geëmotioneerd, en ze zet ook steeds de casetterecorder uit als ze moet huilen, omdat ze wil niet dat dat erop komt te staan. Ze probeert heel stoer te doen, maar haar verdriet en haar angst moesten er wel doorheen sijpelen, en ik vond die balans heel moeilijk. Het is geen dagboek, maar het is wel een uitlaatklep en ze worstelt met wat ze wel en niet moet zeggen omdat Henri haar luisteraar zal zijn. Ik ben er lang mee bezig geweest, heb er lang aan geschaafd.’
In Bijenvader spelen muziek en liedteksten een belangrijke rol, waardoor de schrijfster die twee geliefde werelden heeft laten samensmelten. Ook het platteland van de tachtiger jaren is haar niet onbekend, hoewel de schrijfster zelf niet is opgegroeid in een dorp waar iedereen elkaar kent. ‘Maar ik ken het wel. Mijn ouders wonen op een binnenweg tussen de stad en het dichtstbijzijnde dorp, dus wij zaten er een beetje tussenin. De buurt waar wij woonden had wel heel erg die dorpssfeer. Bovendien waren mijn grootouders en mijn vader wel veel meer op dat platteland gericht dan op de stad. Ik ken de benauwende sfeer, ook omdat mijn moeder uit een klein Duits dorp komt waar wij alle vakanties doorbrachten. Ik ken de goede en de slechte kanten van het platteland. Religie drukt vaak een grote stempel op bepaalde gezinnen. Dat iedereen elkaar kent en op elkaar let is beklemmend en beperkend voor het individu. Aan de andere kant kan het ook veilig en gezellig voelen, vooral voor kinderen. Die veiligheid, het ons-kent-ons-gevoel in zo’n kleine gemeenschap en het belang van familie zijn goede zaken waarvan ik denk dat ze ook wel in Bijenvader zitten.’
Performer
Bijenvader is gericht op jongeren en daarvoor ging Sprikkelman vaak uit van haar eigen herinneringen. ‘Als schrijver gebruik je dingen die je hebt meegemaakt, die je kent, die je gezien hebt. Johannes school lijkt bijvoorbeeld op mijn oude school, café De Kelder lijkt op de plek waar ik als tiener ook naartoe ging.’ Bijenvader is echter geen typisch YA-boek is. Het verhaal is een coming-of-age-verhaal dat ook geschikt is voor volwassenen. De keuze om een jongerenboek te schrijven kwam eigenlijk voort uit onzekerheid. Daarover zegt Sprikkelman: ‘Voor echte ‘grote mensenliteratuur’ moet je ‘belangrijke thema’s’ aansnijden en een visie hebben op ‘het leven’, vond ik, groots en meeslepend schrijven, met lange zinnen, moeilijke woorden en prachtige metaforen. Dat kan ik niet, dat past niet bij me.’ Ze vermoedde dat ze jeugdliteratuur misschien wel aan zou kunnen. ‘Toen ik de jeugdliteratuur tijdens mijn lerarenopleiding opnieuw ontdekte dacht ik: “Dat kan ik misschien wel proberen”. Dat volwassenenliteratuur per definitie hoger staat, slaat natuurlijk nergens op. Zo vind ik Aidan Chambers ontzettend goed en zijn boeken vind ik vaak beter dan die van schrijvers die onder de volwassenenliteratuur vallen. Ze zijn knap geconstrueerd, mooi geschreven. Maar ook Andreas Steinhöfel, Bart Moeyaert, Edward van de Vendel, Anna Woltz, Floortje Zwigtman, Ted van Lieshout, Sjoerd Kuyper, noem maar op… er zijn zoveel prachtige literaire jeugdschrijvers.’
Als zangeres, docent en iemand die in de klas graag gedichten voordraagt lijkt Sprikkelman een geboren performer te zijn. Toch ontkent ze dat stellig. ‘Ik ben eigenlijk helemaal geen performer. Ik heb gewoon een beetje spreekangst, zoals heel veel mensen die hebben. Dat is misschien gek als je ook zangeres bent en voor de klas staat. Maar wat ik bij muziek maken leuk vind is samen bezig zijn. Meestal schreef ik de liedjes samen met een gitarist, dat is ontzettend leuk als er dan iets ontstaat. Daarna oefenden we met de band en werkten we in de studio. Het optreden hoorde erbij; het zou gek zijn als je dat niet zou doen, maar het is niet mijn sterkste kant en niet iets ik waar ik heel erg blij van word. Het liefst zit ik achter de typemachine.’
Foto Esther Sprikkelman © Alwin Wubben
