Gastcolumn: Leugens!

Laatst dacht ik na over de vraag waarom mensen behoefte hebben aan verhalen. Waarom luisteren naar iets waarvan je weet dat het niet waar is? Hoe is dat eigenlijk begonnen? En ik moest wel tot de conclusie komen, dat de allereerste verhalen, de alleroerste oerverhalen waarschijnlijk leugens waren.

Misschien waren de alleroerste oerverhalen zelfs wel voor een groot deel waarheden. Dat klinkt als een tegenstelling, maar is het niet: in beide gevallen maakten ze aanspraak op waarheid. Dat doen zowel leugens als waarheden.

Mythen zijn in die zin leugens, zij het leugens waar de vertellers vaak zelf in geloofden: verhalen over hoe de wereld was ontstaan, en wat de goden en andere bovennatuurlijke wezens allemaal uitspookten. Sprookjes zijn geen leugens, sprookjes zijn fictie: ze worden verteld om het publiek te onderhouden, en geen van de luisteraars gelooft dat ze waar gebeurd zijn, behalve misschien heel kleine kinderen, maar daar waren ze oorspronkelijk niet voor bedoeld.

Oorspronkelijk vertelden mensen dus verhalen om anderen te informeren, en luisterden ze naar verhalen om geïnformeerd te worden. De meest interessante en complexe verhalen, die meer over grootse dan alledaagse dingen gingen, waren dan leugens, omdat er over die grootse dingen geen waarheden bekend waren.

De eerste fictie is een vorm van spel geweest, en spel is een teken van uitgesproken intelligentie: alleen heel intelligente dieren, zoals chimpansees, spelen. De regels van het fictie-spel zijn: ik doe net of ik jou nu iets vertel, of ik jou informeer, maar wij weten allebei dat dat maar schijn is.

Maar spel is altijd een vorm van oefenen of uitproberen. Jonge roofdieren bijvoorbeeld stoeien met elkaar om later serieus met prooidieren te kunnen vechten. Zo kan het vertellen van een onwaar verhaal, zonder de pretentie de ander naar waarheid te informeren, beginnen als uitprobeersel. Misschien dat de eerste fictie ontstond toen de vertellers zelf aan de mythen gingen twijfelen, maar ze toch bleven vertellen, of variaties erop, zonder de pretentie iemand écht te informeren. Misschien ontstond fictie als gedachtenexperiment en/of normdoorbreking: zo staan de door H.C. ten Berge verzamelde Siberiese Vertellingen tjokvol met pies, poep, incest, kannibalisme en ander merkwaardig gedrag.

Fictie gaat boven leugen en waarheid uit, omdat het in tegenstelling tot deze twee geen aanspraak op de waarheid maakt. Toch is de afstamming van de leugen nog te merken. Zelfs de meest oppervlakkige of sentimentele amusementslectuur kent wel een moraal of een ‘hoofdgedachte’, zoals dat vroeger bij ons op school bij de boekbesprekingen heette. Maar zo’n moraal is alleen zinnig wanneer een verhaal echt gebeurd is, of op zijn minst echt had kunnen gebeuren en onontkoombaar zo loopt als het loopt! Daar hebben we de waarheidspretentie terug via een achterdeurtje. Veel mensen laten zich echt op zo’n manier voor de gek houden, zijn zwaar onder de indruk van de moraal van een volslagen verzonnen, buitengewoon onwaarschijnlijk verhaal, en zien er een diepe levensles in.

Voor zover er tegenwoordig nog mondelinge verteltradities bestaan, kennen die ook de tweedeling tussen fictie en leugen. Moppen worden als fictie verteld, iedereen weet dat ze alleen zijn om te lachen en niet om te informeren. Broodjes Aap zijn gelogen, maar worden verteld alsof ze waar zijn, en vaak gelooft de verteller dat ook. Er zijn verhalen, uitzonderingen weliswaar, die zowel als mop als als Broodje Aap worden verteld, zoals de ‘motorrijder met het omgedraaide hoofd’. Sinds het Broodje Aap onderwerp van onderzoek is geworden en er verzamelingen van zijn uitgekomen, worden de verhalen in kwestie steeds minder met waarheidspretentie verteld, omdat steeds meer vertellers weten dat ze ergens te boek staan.

Dus zo zal de fictie in de wereld zijn gekomen: zoals kinderen zeerovertje of vader-en-moedertje spelen, en tegelijk wel weten dat ze dat allemaal niet zijn, zo speelt de fictieverteller informatieverstrekkertje, en zowel hij als zijn gehoor weten dat het maar spel is.

Eisso Post helpt auteurs verder in hun werk door middel van zijn schrijfbegeleidingsbureau Pterodactylus.

Hij is vertaler, performer en schrijver van fictie en non-fictie (o.a. Schrijven met het Oerverhaal).