Het jasje #18 - Nog even terugkijken

Er zijn boekomslagen die nooit meer uit je geheugen verdwijnen. Legendarische covers als de originele To kill a mockingbird van Harper Lee, de schokkende roman Money van Martin Amis of de Nederlandse editie van Het vreugdevuur der ijdelheden van Tom Wolfe. Eigenlijk zijn deze boeken zelf zó indrukwekkend dat het desbetreffende omslag eenvoudig heeft kunnen meeliften op het grote succes van de inhoud. En meestal geldt dat voor de eerste druk, verantwoordelijk voor de blikseminslag die plaatsvindt bij de geboorte van een bestseller.

Die omslagen hebben allemaal een maker, een ontwerper die met volledige inzet en creativiteit een klein kunstwerkje heeft proberen te maken. En heeft getracht de inhoud van het boek recht te doen, waarbij zijn of haar eigen positie niet uit het oog werd verloren. Originaliteit en gedegen leeswerk, gevoel voor de verbeelding van literatuur, dat zijn goede eigenschappen om een spraakmakend omslag te ontwerpen.

Begin jaren 80 in de vorige eeuw vormde het boekomslag een wat lusteloze verpakking in het Nederlandse literatuurlandschap. Er werd voornamelijk aan informatieoverdracht gedaan met hier en daar een poging tot beeldende duiding van het betreffende boek. De stijl was óf vooroorlogs klassiek óf in de invloedssfeer van wat we de 'Zwitserse school' zijn gaan noemen: strak, gestructureerd, schreefloos en vrijwel monochroom.

In Rotterdam ontstond een tegenreactie: 'Hard Werken'

In Rotterdam ontstond een tegenreactie. Vijf jonge afgestudeerde ontwerpers/kunstenaars verenigden zich in het collectief 'Hard Werken'. Aanvankelijk om het gelijknamige tijdschrift van een titel te voorzien, later om één van de meest spraakmakende ontwerpbureaus van Nederland (en daarbuiten) te worden. Er werd tot in het uiterste geëxperimenteerd met vorm en kleur, met de meest opmerkelijke letterfonts en met bijzondere druktechnieken. De opvallende ontwerpen besloegen de gehele culturele sector, maar werden vooral zichtbaar op de boeken van de toenmalige Uitgeverij Bert Bakker. Het hemelbestormende omslag van megaseller De naam van de roos van Umberto Eco markeerde het startpunt van een reeks in het oog springende covers. Een drietal voorbeelden:

Het autobiografische debuut Een slagerszoon met een brilletje van Tom Lanoye is een verhalenbundel waarin de absurditeit van de werkelijkheid de boventoon voert. Het omslag uit 1986 laat een jeugdfoto van Lanoye zien, een vroege kleurendruk in de uitgebleekte weergave die zo kenmerkend is voor die periode. Vader – de slager – vormt een massief contrast met zijn iele zoon. De typografie van titel, auteur en uitgever is handgeschreven en vrij in het beeld geplaatst, voorafgegaan door een uitbundige initiaal uit de middeleeuwse kalligrafie. De speelsheid, de gekte van de gecomponeerde samenstelling van tekst en beeld, is perfect uitgevoerd en tekenend voor het vroege werk van Lanoye.

Een omslag dat uit overvloedige typografie bestaat, een unicum in de toenmalige boekvormgeving, is van de roman Een speling der natuur van Nadine Gordimer uit 1988. Hier wordt de letter gebruikt als beeld. De compositie is een dynamische illustratie die als het ware de beklemming van de sociale verhoudingen in Zuid-Afrika, die Gordimer aan de kaak stelt, voelbaar maakt. Het sterke ritme in de centrale opbouw is, samen met de uitgekiende kleurstelling, van een overdonderende kracht. Maar het is vooral de strenge letterkeuze die hier de juiste toonzetting bepaalt, terwijl de losse pluimage aan de bovenkant voor een prettige verstoring daarvan zorgt.

Net zo verrassend is het omslag voor De dwergen van Harold Pinter (1991). Met de klassieke opbouw van het gecentreerde kader hebben de auteursnaam en boektitel een gebruikelijke plaats gekregen. Toch is de krappe marge in het vlak een haast letterlijke verwijzing naar het (toneel)werk van Pinter dat vaak gaat over een enkele ruimte waarin de personages zich tot elkaar moeten verhouden. De spanning die dat oplevert zit prachtig verscholen in de hier toegepaste typografie. Een ronde schreefletter tegenover een wat stekelige kapitaal, gedrukt in een fluor-oranje kleur, vormt een bijzonder contrast op de donkerrode ondergrond. De nuance in letter- en kleurgebruik maken dit omslag tot een hoogtepunt in het oeuvre van Hard Werken.

Meer zien van dit indrukwekkende werk? De uitgave Hard Werken, One for All, Graphic Art & Design, 1979–1994 ligt nu in de boekhandel.