Op de vlakte der slangen - Paul Theroux

Een paar weken geleden nam ik een impulsieve beslissing, ik gaf me op om Paul Theroux' Op de vlakte der slangen te recenseren. Ik heb niet de verwachting dat ik Mexico ooit met eigen ogen zal aanschouwen en doordat ik nu tijdens de coronacrisis sowieso niet op stap kan, leek het mij een mooie gelegenheid om met Paul Theroux kennis te maken.

Kort daarna viel er een dikke verrassing door de brievenbus, ik mocht mijn tanden in een roadtrip door Mexico zetten. Mijn eigen kennis over Mexico is niet heel uitgebreid dus ik zou er beslist wat wijzer worden was mijn verwachting. Wat verwachtte ik verder? Ik denk vooral een verhalend reisverslag of een reisavontuur (zowel fictieve als non-fictieve mogelijkheden), observaties en achtergrondinformatie aangevuld met topografische kaarten en foto's.

Mijn verwachtingen kwamen niet allemaal uit. Er stonden wel foto's in het boek, maar geen kaarten, dus meer dan eens moest ik zelf even het internet op om goed te kijken over welk gebied het ging en hoe de plaatsen zich ten opzichte van elkaar verhielden. Ik ben zeker meer te weten gekomen over Mexico, zij het op een heel ander vlak dan ik verwacht had. De gruwelijke criminaliteit van de drugskartels spat in het begin van het boek ongeveer van de bladzijden af en daar had ik flink wat moeite mee. Alle horror die ik tegenkwam zouden mij normaal gesproken het boek opzij doen schuiven. Nu echter met een recensie-stok achter de deur heb ik gelukkig verder gelezen en kwam ik ook de vele andere kanten van Mexico tegen: de armoede, de rituelen, de corruptie, de cultuur, de immigraties enz...

In die startperiode las ik ook een interview met Paul Theroux. Hierin gaat het o.a. over mensen die een gratis boek recenseren door het in één weekend door te nemen en er dan een mening over klaar te hebben. Hij zelf zou dat nooit zo doen en zou zelfs meerdere boeken van dezelfde schrijver lezen om een goed oordeel te kunnen vormen. Nu ben ik niet zo iemand die in vier weken tijd meerdere boeken van Theroux zou kunnen lezen. Dit ene boek was al een aardige dobber om binnen de termijn gelezen te krijgen. Ik kreeg namelijk zoveel informatie te verwerken, dat ik het boek slechts met kleine beetjes tegelijk tot me kon nemen. Een gratis boek voor één weekend was het zeker niet. Het werd dus de gulden middenweg: vier weken de tijd nemen voor dit ene boek, maar het dan wel goed op me in laten werken. Het was zeker geen boek ter ontspanning.
Het liefst had ik nog meer tijd gehad, dan had ik rustiger gelezen en nog meer dingen opgezocht, eigenlijk zoals Theroux zelf ook leest: hij is nieuwsgierig, onderzoekt dingen die hij hoort en ziet, vraagt verder en leest erover.

Het werd geen verhaal of avontuur zoals ik normaal gesproken lees, het was een optelsom van observaties, ontmoetingen en dingen die op zijn pad kwamen. Theroux is een goede observator, hij is communicatief ingesteld en daarnaast ook nog eens heel belezen. Hij is intelligent, ziet veel verbanden en heeft kennis van zaken. Dit alles ventileert hij graag en veel. Met deze opsommingen had ik ondanks de verhalende vorm wel wat moeite, de stukken waarin hij over ontmoetingen schreef vond ik persoonlijk prettiger.

In het boek komen veel Spaanse woorden of woorden uit andere in Mexico gesproken talen voor. Niet altijd worden ze vertaald. Je moet wel een beetje gevoel voor taal hebben om vlot door te kunnen lezen. Hetzelfde geldt ook voor alle tongbrekende namen, probeer ze vooral niet uit te spreken maar vang ze in een woordbeeld.

Mexico is een complex land, waar velen hem voor waarschuwen ("Ga daar niet heen!"), toch maakt Theroux er een maandenlange roadtrip doorheen. Hij verkent eerst het grensgebied tussen de Verenigde Staten en Mexico om vervolgens naar Mexico-Stad en verder naar het zuiden af te zakken. Dit grove plan (zonder reserveringen) krijgt inhoud doordat hij zich vooral laat leiden door wat hij tegenkomt. Of eigenlijk moet ik schrijven wie hij tegenkomt. Hij geniet van ontmoetingen en er zijn zelfs momenten dat hij geen reiziger is maar als een pensionado flaneert en opgaat in het leven van alle dag.
Ergens tijdens zo'n ontmoeting wordt hem de vraag gesteld wat hij het leukst of het minst leuke aan zijn werk vindt. Hij geeft hier eerst een voor iedereen, die weleens schrijft, duidelijke uitleg om uiteindelijk tot de slotsom te komen dat het om de daad van het scheppen gaat. En dat is wat hij doet, hij verzamelt op zijn reis veel informatie, hij is dol op verhalen, maakt aantekeningen, herleest, herschrijft, polijst... en daar is voor wie het wil lezen: het boek over Mexico zoals hij het gezien en ervaren heeft.

Mexico is het land waar de dood bij het leven hoort, daar zijn wijze lessen uit te leren. Theroux, toch al van gevorderde leeftijd, voelt zich tijdens deze reis steeds vitaler worden. De alom tegenwoordige dood doordringt je van de gedachte: "Ik ben er nog!" Het bewustzijn van de dood intensiveert zijn leven. Santa Muerte is de aanbeden dood zelf, geen heilige die ooit geleefd heeft.

Naast de dood is een belangrijk thema in dit boek: migratie. Veel mensen ondernemen vanuit Mexico de veelal gevaarlijke grensovertocht naar de VS over de vlakte der slangen. Waarom doen ze dit, hoe verliep de reis en waarom komen velen van hen weer terug? Theroux zoekt naar hun verhalen met een nieuwsgierigheid, die onontbeerlijk en naar eigen zeggen niet altijd sympathiek is. En dan blijkt dat het bij reizen niet om landschappen gaat maar om de mensen, het gewone volk op weg naar de toekomst.

Ook was de trip een zoektocht naar verhalen over het oeroude Mexico dat in de periferie van het moderne Mexico altijd aanwezig is. Hij noemt hier een mooi citaat: "Het verleden van een land leeft voort in zijn misdeelden." Daar waar de grootste armoede heerst vindt hij de mooiste oude gebruiken en verhalen.

Mexico het land met meerdere gezichten. Overdag de prachtige rituelen, de inheemse bevolking en bij nacht de onderstroom van criminaliteit. Het is een toevluchtsoord voor rijke Amerikanen (gringo's in expatsteden), er is dus welvaart naast armoede. En dan zijn er ook nog de corrupte politici en en de drugskartels die onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Evenals de corrupte politie en diverse smokkelwaar (smokkel die duidelijk zijn voedingsbodem vindt in Amerikaanse vraag). Kortom een complex land, dat ook nog eens te maken heeft met demonisering en stereotypering van buitenaf.
Eén van de meest leerzame stukken in het boek is zeker de ontstaansgeschiedenis van de Zapatisten. Intellectuelen die de tijd nemen zich te organiseren en een plan te maken ten aanzien van hun eis: democratie, vrijheid en gerechtigheid.

De volgende citaten (of delen ervan) vormen voor mij de kern van dit boek:
blz. 157 "Ze rekenen erop dat de mensen het uiteindelijk wel zullen vergeten. Maar in een arm land weten de mensen het kleine beetje dat ze hebben naar waarde te schatten: hun waardigheid, hun leven, hun kinderen bovenal - en hun geheugen. Hun geheugen is sterk en kent geen genade."

blz. 298 "Ik heb wat gereisd, rondgereden. Ik ben vanaf de grens gekomen en ben hier en daar wat langer gebleven om mensen te ontmoeten. Ik ben ook een paar weken in Mexico-Stad geweest. Ik probeer Mexico te doorgronden... Ik heb Mexicaanse vrienden. Ik ben blij!"

blz. 448 "Ik was mijn reis naar Mexico begonnen in een neerslachtige stemming, vervuld van zelfmedelijden...over het hoofd gezien, afgewezen - ik kon me makkelijk identificeren met migranten en Mexicanen, die dat gevoel geminacht te worden maar al te goed kenden."
(Voor Theroux is de reis heilzaam gebleken.)

blz. 457 "Ik was een ander mens geworden...had op mijn weg door de vlakte der slangen vrienden gemaakt, en dat had me opgebeurd."

blz. 460 "Ja, ik had geluk gehad - ongelooflijk veel geluk gehad. Geluk met de mensen die ik had ontmoet, geluk met de vrienden die ik had gemaakt, geluk zelfs als het even tegenzat, want ik was altijd ongedeerd gebleven en kon het telkens navertellen. En dat al meer dan vijftig jaar, immer de gelukkige reiziger."

Tot slot.
Theroux is aanwezig bij een bijeenkomst van de Zapatisten. Het kostte hem zoveel moeite om zich te concentreren dat hij geen aantekeningen kon maken. Dit gevoel van "teveel informatie" overviel mij tijdens het lezen van dit boek ook regelmatig. Verschil met een boek is dat je zelf voor de dosering kunt zorgen.

De beschrijvingen over Mexicaanse rituelen en gebruiken vind ik prachtig, in de opgetekende verhalen herken je de ware verteller, maar de hoeveelheid moord en geweld ontnemen mij de moed ooit naar Mexico te gaan als dat zou kunnen. Jammer vind ik de opsommingen en het ventileren van heel veel kennis, ze halen de vaart uit het boek. Ondanks dat heb ik toch het gevoel een beetje in Mexico te zijn geweest.