Wanneer communicatie tekort schiet

De eerste Nederlandstalige vertaling van “Mrs. Dalloway” (1925) van Virginia Woolf (1882 – 1941) verscheen pas in 1980. Deze vertaling is van Nini Brunt en is de vertaling die ik heb gelezen. Het verhaal speelt zich af op een zomerse Juni dag in Londen in 1923. De keuze om het verhaal in een periode van vierentwintig uur te laten plaatsvinden lijkt geïnspireerd door “Ulysses” (1919) van James Joyce, net als de keuze om ‘stream of consciousness’ als techniek te hanteren. Woolf was bekend met “Ulysses”. Als mede-eigenaar van een literaire uitgeverij had zij geweigerd om “Ulysses” uit te geven. Niet omdat het niet goed genoeg zou zijn, maar het zou niet door de Britse censuur geaccepteerd worden en haar uitgeverij was te klein om een werk van dergelijke omvang uit te kunnen geven.

“Mrs. Dalloway” is voor Woolf de eerste keer dat zijn gebruik maakt van ‘stream of consciousness’ als techniek om het verhaal te vertellen. In tegenstelling tot de meeste auteurs in die periode die gebruik maakten van deze techniek beperkt zij de ‘stream of consicousness’ of ‘monlogue intérieur’ niet tot een en hetzelfde karakter. Dit zorgt voor enige verwarring, even wennen, wanneer onaangekondigd Woolf het ‘stokje’ overdraagt aan een ander karakter. Soms gebeurt dit midden in een zin. Deze ‘estafette’ geeft de roman vaart. Soms een gevaarlijk hoog tempo. Je krijgt door het tempo de neiging om (iets) te snel voorbij te gaan aan wat Woolf zegt, wat haar boodschap, haar boodschappen zijn, wat ze de lezer wil vertellen. De boodschap wordt iedere keer onderbroken doordat het ‘stokje wordt overgedragen’ of doordat het bewustzijn ineens een zijsprong maakt.

De boodschappen door de hele roman heen zijn de kritiek van Woolf op de Britse samenleving van die jaren dat een vrouw nog altijd eerst en vooral wordt gezien als de echtgenote van, de dochter van en/of de moeder van en (nog) niet gezien, beoordeeld en gewaardeerd wordt als een zelfstandige persoon. Dit komt het sterkst naar voren in de ‘interne monologen’ die de 51 jarige Clarissa Dolloway, echtgenote van het parlementslid Richard Dalloway en moeder van Elizabeth heeft naar aanleiding van het onverwachtse bezoek van een van haar grote jeugdliefdes (of was het alleen maar vriendschap?) Peter Walsh. Had ze met Peter moeten trouwen in plaats van met Richard, ook al is Richard een echtgenoot met een betere standing in de samenleving dan Peter?

Een ander punt van kritiek op de Britse samenleving en iets waar Dollaway/Woolf zelf mee worstelt zijn lesbische gevoelens. Waarom accepteert de samenleving deze niet als even normaal als heteroseksuele gevoelens en waarom accepteert zij die zelf (ook) nog niet als even normaal? En laten we dan nog maar zwijgen over handelen op basis van deze gevoelens.

Het derde punt van Woolf, die zelf sinds haar tienerjaren last had van zenuwinzinkingen en depressies, is haar kritiek op de geestelijke gezondheidszorg zoals die op dat moment was in Groot-Brittannië en in de meeste westerse landen. Zij doet dit door de aan ‘shell shock’ lijdende oorlogsveteraan Septimus Warren Smith op te voeren in “Mrs Dalloway”. De klachten worden door de huisarts van Warren Smith ontkent en de psychiater Bradshaw adviseert een lang verblijf in een kuuroord waar rust in een groene omgeving Warren Smith zal genezen. In die jaren waren PTSD/PTSS nog niet bekend en de opvattingen van Freud nog niet algemeen geaccepteerd door de medische wetenschap in Groot-Brittannië. Het gedrag van Bradshaw, het niet begrijpen van wat er in Warren Smith leeft, is uiteindelijk het laatste figuurlijke duwtje dat Warren Smith nodig heeft om uit het leven te stappen.

Door haar punten te maken in wat de zijlijn lijkt van een verhaal over de voorbereidingen op een feest, zijn de punten die Woolf maakt des te indringender. Het zijn de drie punten waar het hele verhaal om draait en die dan ook in de ‘interne monoloog’ van Clarissa op de avond van het feest samenkomen, zonder dat de gasten op het feest er iets van merken. Deze scheiding tussen ‘binnenwereld’ en ‘buitenwereld’ is er niet alleen tijdens het feest ’s avonds, maar loopt als een rode draad door het hele verhaal.

Het tekort schieten van taal om onze ‘binnenwereld’ met en voor anderen begrijpelijk te communiceren én dat taal tekort schiet om onze eigen gedachten, gevoelens en indrukken te bevatten, voor onszelf begrijpelijk en logisch te ordenen is een van de belangrijkste kenmerken van het literair modernisme zoals we dat vaker tegenkomen in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw. De beperkingen van taal en onze eigen cognitieve beperkingen zorgen er voor dat 'binnenwereld' en 'buitenwereld" nooit echt samenkomen. “Mrs Dalloway” wordt terecht beschouwd als een van de klassiekers en als een van de standaardwerken van het literair modernisme.