Lezersrecensie
Geen leven zonder communicatie
“Moeder, waarom leven wij?” is een mengsel wat betreft stijl en inhoud van het naturalisme van Zola, het Vlaams realisme van Louis Paul Boon samengebonden door her en der een vleugje nieuwe zakelijkheid. Het boek is ook bijna net zo goed als bijvoorbeeld “De mijn” van Emile Zola of “De Kapellekensbaan” van Louis Paul Boon. Bijna, want Zielens zet het allemaal net iets te dik aan (slecht weer wanneer het iemand goed gaat en zonneschijn die enkele keer dat het iemand goed gaat). Verder voert Zielens net iets te veel bijfiguren op die eerder afleiden dan dat ze iets toevoegen aan het verhaal (waarom twee zussen introduceren waarvan er eentje vrij snel uit ‘beeld’ verdwijnt?). Slechts twee kleine minpuntjes in een verder ijzersterk en beklemmend verhaal.
Het verhaal begint eind negentiende eeuw met de geboorte van Netje, de hoofdfiguur in de roman, in de Antwerpse arbeiderswijk het Sint-Andrieskwartier. Haar ouders zijn net als iedereen in de buurt arme arbeiders. Door de nooit ophoudende armoede en alle andere, door Zielens indringend beschreven, ellende van alcoholisme, ongewenste zwangerschappen, huiselijk geweld, diefstal, verkrachtingen (zowel binnen als buiten het huwelijk), miskramen, al dan niet geslaagde zelfdodingen, (gedwongen) prostitutie, bedelarij en het zo goed als ontbreken van enig perspectief op structurele verbetering van de eigen leefomstandigheden zijn mensen murw geworden en hebben ze (bijna) alle menswaardigheid verloren, als ze die ooit al hebben gehad.
In de door Zielens gecreëerde wereld is Netje de enige die zich, van jongs af aan, bewust lijkt te zijn van dit ontbreken van menswaardigheid en als enige een bewuste overlevingsstrategie , lijkt te hebben. Een strategie die Zielens zo verwoordt: “Netje kent het gelukkig gevoel geheel verlangen loos te zijn”. Waarbij onder geluk de acceptatie van het lot verstaan moet worden. Het is dan ook Netje die tot twee keer toe de vraag stelt: “Moeder, waarom leven wij?”. De eerste keer is er geen antwoord. De tweede keer, tegen het einde van het boek en ook tegen het einde van haar leven, geeft Netje zelf antwoord: “Het lijden heeft mij het antwoord geleerd”. Netjes antwoord is bescheiden. Ze heeft geleefd voor haar kinderen in de hoop en verwachting dat haar (klein)kinderen kunnen en zullen bijdragen aan het geluk van de mensen. “Het geluk dat erin bestaat eenvoudig te leven zonder onrecht, zonder verlangen, in een goedheid die algemeen is”.
Het ontbreken van de algemene goedheid is het wrangste deel in “Moeder, waarom leven wij?”. Mensen zijn niet in staat tot medeleven met, tot het zich verplaatsen in het leven van anderen. Zij kunnen niet (meer) omgaan met emoties, ook niet met de eigen emoties. Zelfreflectie en communicatie zijn hierover zo goed als onmogelijk, omdat men het niet geleerd heeft, het niet hebben kunnen afkijken bij anderen, het niet onder woorden kunnen brengen. Wanneer Netje (en anderen) gevoelens heeft die wij als ‘liefde’ zouden bestempelen, weet Netje er zich geen raad mee, ze kan ze niet duiden, omdat zij om zich heen ook geen liefde heeft gezien. Dit niet kunnen duiden, niet onder woorden kunnen brengen leidt tot letterlijk en figuurlijk pijnlijke situaties. De enige manier van communiceren uit onmacht die iedereen begrijpt is de fysieke: weglopen, slaan, omhelzen, glimlachen, vrijen, verkrachten.
Zielens toont zich een meester in het beschrijven van de lange stiltes wanneer mensen samen zijn, iets goeds tegen elkaar willen zeggen maar het niet onder woorden kunnen brengen. Af en toe zou je de karakters aan willen moedigen: “Kom op, zeg het dan!” of uit willen schelden: “Verdomde sukkelaar, weer een kans laten lopen”. Wanneer er dan wel eens een gesprek is, is het vaak niets zeggend of blijft het bij een kortaf geformuleerde zin. Dit gebrek aan communicatie is schrijnender dan de bittere armoede waarin de mensen leven. Het is dan ook (geen ironie, geen sarcasme) bewonderenswaardig hoe Zielens, zelf afkomstig uit het arbeidersmilieu van het Sint-Andrieskwartier, wel in staat is de bewoners een stem te geven om zo hun verhaal te kunnen vertellen.
Het verhaal begint eind negentiende eeuw met de geboorte van Netje, de hoofdfiguur in de roman, in de Antwerpse arbeiderswijk het Sint-Andrieskwartier. Haar ouders zijn net als iedereen in de buurt arme arbeiders. Door de nooit ophoudende armoede en alle andere, door Zielens indringend beschreven, ellende van alcoholisme, ongewenste zwangerschappen, huiselijk geweld, diefstal, verkrachtingen (zowel binnen als buiten het huwelijk), miskramen, al dan niet geslaagde zelfdodingen, (gedwongen) prostitutie, bedelarij en het zo goed als ontbreken van enig perspectief op structurele verbetering van de eigen leefomstandigheden zijn mensen murw geworden en hebben ze (bijna) alle menswaardigheid verloren, als ze die ooit al hebben gehad.
In de door Zielens gecreëerde wereld is Netje de enige die zich, van jongs af aan, bewust lijkt te zijn van dit ontbreken van menswaardigheid en als enige een bewuste overlevingsstrategie , lijkt te hebben. Een strategie die Zielens zo verwoordt: “Netje kent het gelukkig gevoel geheel verlangen loos te zijn”. Waarbij onder geluk de acceptatie van het lot verstaan moet worden. Het is dan ook Netje die tot twee keer toe de vraag stelt: “Moeder, waarom leven wij?”. De eerste keer is er geen antwoord. De tweede keer, tegen het einde van het boek en ook tegen het einde van haar leven, geeft Netje zelf antwoord: “Het lijden heeft mij het antwoord geleerd”. Netjes antwoord is bescheiden. Ze heeft geleefd voor haar kinderen in de hoop en verwachting dat haar (klein)kinderen kunnen en zullen bijdragen aan het geluk van de mensen. “Het geluk dat erin bestaat eenvoudig te leven zonder onrecht, zonder verlangen, in een goedheid die algemeen is”.
Het ontbreken van de algemene goedheid is het wrangste deel in “Moeder, waarom leven wij?”. Mensen zijn niet in staat tot medeleven met, tot het zich verplaatsen in het leven van anderen. Zij kunnen niet (meer) omgaan met emoties, ook niet met de eigen emoties. Zelfreflectie en communicatie zijn hierover zo goed als onmogelijk, omdat men het niet geleerd heeft, het niet hebben kunnen afkijken bij anderen, het niet onder woorden kunnen brengen. Wanneer Netje (en anderen) gevoelens heeft die wij als ‘liefde’ zouden bestempelen, weet Netje er zich geen raad mee, ze kan ze niet duiden, omdat zij om zich heen ook geen liefde heeft gezien. Dit niet kunnen duiden, niet onder woorden kunnen brengen leidt tot letterlijk en figuurlijk pijnlijke situaties. De enige manier van communiceren uit onmacht die iedereen begrijpt is de fysieke: weglopen, slaan, omhelzen, glimlachen, vrijen, verkrachten.
Zielens toont zich een meester in het beschrijven van de lange stiltes wanneer mensen samen zijn, iets goeds tegen elkaar willen zeggen maar het niet onder woorden kunnen brengen. Af en toe zou je de karakters aan willen moedigen: “Kom op, zeg het dan!” of uit willen schelden: “Verdomde sukkelaar, weer een kans laten lopen”. Wanneer er dan wel eens een gesprek is, is het vaak niets zeggend of blijft het bij een kortaf geformuleerde zin. Dit gebrek aan communicatie is schrijnender dan de bittere armoede waarin de mensen leven. Het is dan ook (geen ironie, geen sarcasme) bewonderenswaardig hoe Zielens, zelf afkomstig uit het arbeidersmilieu van het Sint-Andrieskwartier, wel in staat is de bewoners een stem te geven om zo hun verhaal te kunnen vertellen.
2
Reageer op deze recensie
