DUINBRAND - een gelaagd boek

DUINBRAND

Katwijker ROBERT HAASNOOT heeft met zijn achtste boek DUINBRAND de Nederlandse literatuur verrijkt. En dat niet alleen, ook voor de godsdienstpedagoog, de cultureel antropoloog en de criminoloog is DUINBRAND een rijkmakende aanrader.
Het is een boek met lagen. Kopen, lezen en herlezen is mijn advies!

DE BEVINDELIJK GEREFORMEERDE WERELD

De lezer wordt van meet af aan meegezogen in de mystieke, bevindelijk gereformeerde wereld van de hoofdpersonage, de net aan de puberteit beginnende en in Zeewijk (lees: Katwijk) wonende Paul die worstelt met het vraagstuk van de alwetende, alziende, almachtige en daarom predestinerende God. Dat levert een verstikkend klimaat op, dat alleen door manipulatie nog in enige mate leefbaar kan worden gehouden. Er wordt gepraat en gedacht in Bijbelteksten en vrome dogma’s. Als Paul een mooi, sensueel zigeunermeisje ontmoet en haar wil zien, dan moet hij dat zien te legitimeren, wat hem aardig lukt: God heeft een bedoeling dat ik haar zag, Hij doet niets voor niets …”.
Een dergelijk godsbeeld leidt tot opportunisme en anarchie of tot lethargische inertia. Het knappe van Haasnoot is nu dat hij in de beschrijving van de volwassenwereld onbarmhartig en gelijkertijd begripvol is in deze tweedeling. De moeder van Paul is slim en heeft een verhulde liefde met een bekeerde vrouw. Deze met vroomheid omgeven intimiteit is wellicht heviger dan een vrijpartij, er is immers in de vroomheid geen enkele schaamte. Alles wordt biecht (hoewel deze term niet erg gereformeerd is). Moeder zet alles opzij en gaat een paar weken logeren bij haar liefde, tot woede van haar man, Pauls vader, die uiteindelijk alles lijdzaam aanziet en laat gebeuren.
Pauls wereld wordt zo verklaard aan de lezer. Op zich is dat niet nieuw. Rudolf van Reest heeft bijna 90 jaar geleden daarover al indringend geschreven in zijn roman ‘Gebondenen’, terwijl Peter Berger in ‘The sacred canopy’ in meer algemene zin aantoonde hoe de godsdienstige mens de wereld kan absorberen en zijn gedrag kan legitimeren.
Haasnoot heeft een tweede laag:

DE ONTMOETING

Het mooie zigeunermeisje is met een aantal woonwagenbewoners neergestreken in Zeewijk. De ontmoeting tussen de twee culturen, die van Zeewijk en van de zigeuners, ontaardt uiteindelijk in een veldslag. Van een godsdienstig motief is bij de Zeewijkers geen sprake, ze voelen zich bedreigd en er is angst voor diefstal en cultuurverlies, de Zeewijkers roddelen, geloven alles als het maar negatief is en vergroten daarmee de angst voor de zigeuners.
In messcherpe scènes houdt Haasnoot ons een spiegel voor: zo gaat Nederland met de asielzoekers om! Er wordt gelogen en bedrogen, de politici zijn bang voor plucheverlating en historisch besef in de vorm van een advocaat die een concentratiekamp heeft overleefd is ver te zoeken. Haasnoot geeft trouwens ook aan wat de angst veroorzaakt: één onbesuisde jongeman van het zigeunerkamp is de aanleiding voor de Zeewijkers om de angst om te zetten in agressie.
DUINBRAND is daarom ook een maatschappijkritisch boek, waarin de echte pijn niet in de veldslag zit, maar bij Paul en het zigeunermeisje die elkaar vinden en elkaar kwijt raken. Voor Paul is zij de opening naar een nieuwe wereld, waarin hij bevrijd zal zijn van de verstikking van kerk en gezin; en voor het zigeunermeisje is Paul haar uitweg van een verstikkend huwelijk met een jongeman die zij verafschuwt.
Niko Kazantzakis heeft in het magistrale ‘Christus wordt weer gekruisigd’ een vrijwel identiek thema beschreven: een groep ongewenste vluchtelingen strijkt neer in de omgeving van een Grieks dorp en de lokale bevolking weert hen. De laatste, beklemmende zin luidt: ‘En weer begonnen zij hun eindeloze zwerftocht naar het oosten”. De intieme banden tussen vluchtelingen en lokale bewoners hebben ook bij Kazantzakis geen toekomst.

DRAMATISCH ONBEGRIP

De derde en laatste laag is die van het drama van de onbegrepen mens. Wat lijken mensen en culturen toch veel op elkaar, maar ze merken dat niet. Ook bij Haasnoot zien we dat. Zowel Paul als het zigeunermeisje moet afrekenen met hun godsbeelden, beiden hebben te maken een afwezig vader en een manipulatieve moeder, beiden kennen de naar binnen en naar buiten gekeerde agressie, en beiden komen uit een cultuur dat niet uit is op assimilatie. De ene cultuur blijft zitten en jaagt de vreemdeling weg; de ander komt en gaat uiteindelijk weer weg.
Wie het ziet, merkt het op.
Wie het niet ziet, merkt het niet.
Bij DUINBRAND komt vrijwel ongemerkt veel symboliek naar voren. De Zeewijkers maken de aarde onbewoonbaar voor de zigeuners door glas te strooien; de communicatie wordt verbroken door de tolk monddood te maken, en Paul, de zoon, wordt geslachtofferd, waardoor het volk gezond blijft.
Het zigeunermeisje rekent af met haar hel. En Paul?
Die vraag stel ik niet, want Paul is de persoon die eigenlijk Robert Haasnoot heet. Hij rekent af met zijn hel door te schrijven.

DUINBRAND is een boek dat waard is om gelezen en herlezen te worden.