Boekenblog

Het klassieker-genootschap

Harry Mulisch - De Aanslag

op 31 januari 2018 door Het klassieker-genootschap

Voor de vierde maal leest een deel van het klassieker-genootschap opnieuw een boek van Harry Mulisch lezen, en wel het verfilmde De Aanslag. Iedereen is welkom om mee te lezen en berichten te plaatsen.

Half maart 2018 start de bespreking binnen dit artikel.

Reacties op: Harry Mulisch - De Aanslag

296313

31 januari 2018

2018-01-31T17:24:43+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Mooi artikel Peter, dank je wel!

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

296344

31 januari 2018

2018-01-31T17:59:32+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

Mooi dat dit artikel er zo pront bij staat. Nou, dat wordt ff plannen: half maart wil ik dan "De aanslag" herlezen hebben, rond 6 april moet ik zo'n vierhonderd blz. zijn gevorderd in "De toverberg" (ook een herlezing, ook een leesclub), ik zit nu op de helft van "De zeven broers" van Alekis Kivi, en ergens tussendoor wou ik ook nog "Tijl" van Daniel Kehlmann doen. Afijn, duidelijk een first world problem (en daar dan de luxe-variant van). Want met beide leesclubs wordt het lachen!

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

296411

31 januari 2018

2018-01-31T19:05:26+01:00

Jan Haas

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/berlijn.jpg

https://www.hebban.nl/!/jan-haas

127953

Ja heel veel zin in zowel De aanslag als De toverberg. Mulisch was een enorme fan van Thomas Mann. Pas bij herlezing van de Toverberg (december vorig jaar) begon ik de invloed van Thomas Mann op Mulisch te zien. Kijk uit naar beide besprekingen!

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

296816

01 februari 2018

2018-02-01T10:26:31+01:00

Hetty

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/foto2%286%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/hetty-3

191753

Ik ga proberen om tijd te vinden om aan te sluiten....ik las de aanslag ooit voor mijn leeslijst op de havo en wil het boek wel eens herlezen.

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

296844

01 februari 2018

2018-02-01T10:47:16+01:00

rietje pieters

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/funny%20picture%20of%20our%20goat%20asterix%282%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/rietje-pieters

190475

Fantastisch boek, al meermaals gelezen. De sfeer die hij weergeeft in het begin van het boek. Beklijvend gewoon. Ik neem hier heel graag aan deel.

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

298400

03 februari 2018

2018-02-03T16:20:13+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

Verdorie, ik heb te vroeg gepiekt: in twee dagen heb ik "De aanslag" herlezen, evenals het mooie boekje "Over de aanslag van Harry Mulisch" (Frans de Rover). Normaal zou ik daar NU meteen over in de pen klimmen, maar de bespreking begint half maart....... Ik zal mij dus inhouden. Net als Tea vermoedelijk, want die heeft "De aanslag" volgens mij ook al uit. Maar dat boekje van De Rover beveel ik alvast wel aan, want die haalt allerlei motieven naar boven die ik zelf nooit zou hebben gezien! En juist daardoor besefte ik ook bij herlezing NOG sterker dat het inderdaad ECHT een mooi en kunstig boek is!

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

298412

03 februari 2018

2018-02-03T16:35:03+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Dat boekje wil ik nu ook beslist lezen. Ik heb een heel,lang stuk geschreven, maar daar moet misschien nog meer bij. Ik heb heel erg genoten van het boek, was er erg intensief mee bezig. We houden het kruit nog even droog. Ik zie dat het boek niet meer verkrijgbaar is, dan mag jij ons wijzer maken @Nico!

298400

+2 niet meer leuk × vind ik ook leuk

298420

03 februari 2018

2018-02-03T16:52:03+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

Ah. Dan zal ik vanuit De Rover gaan aanvullen op jouw lange, mij trouwens zeer benieuwende stuk! Zodra dat wordt vrijgegeven, bedoel ik. Maar goed, eerst "Tijl" lezen, daarna Toverbergje klimmen, en dan tussendoor ergens over Mulisch gaan meelullen.

298412

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

298424

03 februari 2018

2018-02-03T16:54:43+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Duidelijk plan, discipline!👍

298412

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

300003

06 februari 2018

2018-02-06T19:26:08+01:00

Jan Haas

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/berlijn.jpg

https://www.hebban.nl/!/jan-haas

127953

Ik ben ook al bezig in de aanslag, driftig aantekeningen makend en ideeën vormend. Ga ik eerst mijn eigen verhaal erover schrijven en daarna ook dat boekje lezen van Frans de Rover; het was beschikbaar bij de bibliotheek. (Voelt toch bijna als een puzzel; hoeveel haal ik uit het boek zelf. Of liever gezegd: hoeveel ga ik niet uit het boek zelf halen)

298412

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

317046

10 maart 2018

2018-03-10T12:18:23+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Ik ga stoppen, al veel woorden getypt, dus ik ben er klaar voor half maart. Jan, jij geeft zeker het startschot door eerst jouw verhaal te plaatsen?

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

317054

10 maart 2018

2018-03-10T12:34:35+01:00

Jan Haas

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/berlijn.jpg

https://www.hebban.nl/!/jan-haas

127953

Ja hoor dat is goed. Mijn verhaal staat klaar, is ook erg lang. Zal ik dinsdag a.s. het erop zetten?

317046

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

317059

10 maart 2018

2018-03-10T12:43:19+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Van mij mag je, ik ben op een gegeven moment gestopt met schrijven, wat een boek!!!

317054

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

317061

10 maart 2018

2018-03-10T12:44:56+01:00

Jan Haas

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/berlijn.jpg

https://www.hebban.nl/!/jan-haas

127953

Oke. Dinsdagavond 13 maart gaat hier de bespreking van De aanslag van start.

317054

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

317204

10 maart 2018

2018-03-10T17:03:06+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

Oké dan, dinsdagavond 13 maart zal ik met aandacht mijn laptop openen! En ik heb nog GEEN verhaal klaar.....

317054

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

317213

10 maart 2018

2018-03-10T17:07:50+01:00

Jan Haas

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/berlijn.jpg

https://www.hebban.nl/!/jan-haas

127953

Je krijgt vast wel inspiratie dit weekend, althans daar hoop ik op.

317054

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

317810

11 maart 2018

2018-03-11T18:16:04+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

Oké, ik heb het boek nu voor de derde keer gelezen. De eerste keer was in de jaren 80, denk ik. Ik geloof dat ik deze keer geen heel lang verhaal ga schrijven, maar een beetje te hooi en te gras ga reageren.

317046

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

317904

11 maart 2018

2018-03-11T21:23:07+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Dat is ook een prachtige rol en er kunnen verrassingen uit voort komen, ik ben benieuwd voor dinsdagavond.

317810

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

318741

13 maart 2018

2018-03-13T15:15:35+01:00

Jan Haas

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/berlijn.jpg

https://www.hebban.nl/!/jan-haas

127953

Hoe werkt de menselijke herinnering? In de aanslag werkt Mulisch dit thema uit over een aanslag in de tweede wereldoorlog. In het boek beschrijft hij het proces van herinneren bij Anton. ‘Ver, ver weg in de tweede wereldoorlog.’ Begint de proloog. En dus niet: lang, lang geleden. En daarom werd ik al meteen op het spoor gezet van Thomas Mann (ja, waar het hart vol van is…). Mulisch was groot fan van Thomas Mann. En wat schrijft Thomas Mann in het voorspel van de Toverberg: ‘… de mate van verleden-zijn kan eigenlijk niet worden toegeschreven aan de tijd…’ Lang geleden is ook objectief, een lineaire tijdsmeting. Ver weg (in de tijd) is een subjectief gegeven, de tijdmeting in de subjectieve herinnering, waar het allemaal om gaat in dit boek. Ook uit de proloog het beeld van de man die met een helmstok een boot voortduwt: ‘een man die naar achteren liep om iets naar voren te duwen, en tegelijk op dezelfde plaats bleef.’ Het werpt, denk ik, al een schaduw vooruit over het thema: met herinneringen is het zo dat het bepalend is vanuit welk perspectief op welk moment je ernaar kijkt. De één ziet een man naar achteren lopen, een ander ziet een man wat naar voren duwen en een derde ziet een man op dezelfde plaats blijven staan. En alle drie kijken naar hetzelfde voorval. ‘Deze geschiedenis, die de geschiedenis van een voorval is.’ De aanslag bestaat uit vijf episodes. Episode 1 tot en met 4 en een laatste episode. Waarschijnlijk om aan te geven dat het verhaal klaar is, de herinnering… Ja wat; dat bleef bij mij nog even een vraag. De herinnering uitgekristalliseerd, het trauma dan toch verwerkt? 1945 Episode 1 Het begint met de avond van de aanslag. De moeder van Anton heeft een gat in haar kies, de broer van Anton een gat in zijn schoen. Mulisch heeft Anton al laten nadenken over de naam van het huis ‘Buitenrust’ in de zin van: aan de rust voorbij. Dat zal al spoedig blijken. Er zijn nog meer tekenen van het op komst zijnde drama. De moeder van Anton is een trui aan het uithalen ‘...waardoor de trui uit de wereld verdween, haar vorm, met de plat uitgespreide mouwen, als iemand die iets tegen wil houden, en veranderde in een bol.’ Nog iets dat al aan de loop van het hele boek refereert is de opmerking van Anton’s vader over de vertaalde zin van Peter. Het is ook meteen het leitmotiv, kernachtig weergegeven. Zijn vader zegt: ‘Heb je dat opgemerkt? Wat je onthoudt zijn niet die vechtende soldaten, maar dat natuurbeeld – en dat is er nog steeds. Die veldslag is verdwenen, maar die rivieren zijn er nog, die kun je nog steeds horen, en jij bent dan die herder. Het is net of hij wil zeggen, dat het hele bestaan een vergelijking is van een ander verhaal, en dat het er om gaat, dat andere verhaal te weten te komen.’ Gaat Anton dus die oorlog vergeten, het drama dat nog zal moeten komen, zal hij het andere verhaal te weten komen? Er wordt een aanslag gepleegd op Fake Ploeg voor het huis van de buren. De buren slepen het lijk van Ploeg van de stoep voor hun huis een stukje verderop zodat het voor het huis van Anton ligt. ‘De kade was weer verlaten, alles was weer zoals het was, en tegelijk was niets meer hetzelfde.’ ‘Alles was roerloos – en toch verstreek de tijd. Het was of alles glansde door dat verstrijken van de tijd, zoals kiezelstenen op de bodem van de beek’ Anton en zijn broer Peter gaan naar buiten en staan bij de net doodgeschoten ploeg. Mulisch schrijft in één alinea: ‘daarboven de ontzaglijke sterrenhemel.’ Als: het staat in de sterren geschreven. En: ‘Hij merkte dat hij nog steeds de dobbelsteen in zijn hand had…’ De dobbelsteen staat voor het lot. Is dit voorbestemd of het lot? Of is dat hetzelfde? En is het verslepen van het lijk door de buren dan ook voorbestemd, ook lot, of is dat ingrijpen in het voorbestemde of het lot? Vanaf dat moment, na de wraakactie van de Duitsers, begint ook het verhaal over schuld. Al in de cel begint Truus Coster erover: ‘Wie het gedaan heeft, heeft het gedaan, en niet iemand anders.’ En Anton concludeert over het doorschuiven van die schuld: ‘maar als dat zo is… dan is er nooit iemand schuldig. Dan kan iedereen maar doen.’ Ook zegt Truus: ‘Het enige is, dat wij moeten oppassen dat we niet te veel in ze veranderen, dat we onszelf niet te veel kapotmaken, want dan zullen ze het uiteindelijk toch nog gewonnen hebben…’ Zij hebben schuld, maar we moeten uitkijken met wraak nemen, of geen wraak nemen. Als wij onze vrijheid weer veroverd hebben, mogen wij niet dezelfde fouten maken. Vertaal ik het zo goed? Ook komt er nog een jeugdherinnering van Anton langs. Daar moest ik denken aan de discussie over het vorige boek van Mulisch, over het stenen bruidsbed. Over de anti-geschiedenis en onmenselijkheid, hoe zat het ook al weer? Afijn: Anton blijft lang treuzelen in het kleedhokje van het zwembad, wehrmacht soldaten kleden zich uit om te gaan zwemmen, hij ziet ze spelend in het water: ‘plotseling op een onbegrijpelijke manier in mensen veranderd.’ Zit hier misschien ook nog symboliek in van het reinigende water? 1952 Episode 2 Na 7 jaar komt Anton voor het eerst terug in Haarlem. Hij pakte de roman van een jonge Haarlemse schrijver; dat moet dan Archibald Strohalm zijn van onze ijdele HM. Hij ontmoet er Van Lennep, studeerde tandheelkunde en aan zijn rechtervoet had hij een kolossale vormeloze zwarte schoen. Hier is de kiespijn van zijn moeder en de pijn aan zijn voet van zijn broer in één persoon. Maar wat wordt daar nu mee bedoelt? Ik blijf met vraagtekens zitten. En dan ook nog: ‘De drie huizen. Een open plek tussen het eerste en het tweede, als een gehavend gebit.’ Altijd maar die tandartsen bij Mulisch net als in het stenen bruidsbed… 1956 Episode 3 Anton gaat liever niet naar het theater. Tsjechovs Kersentuin. ‘Bij een scène, waarin een man met gebogen hoofd aan een tafel zat en een vrouw buiten op het terras iets naar iemand riep, werd hij opeens overweldigd door iets afschuwelijks en tegelijk ongrijpbaars.’ Na elf jaar zijn delen van de avond van de aanslag in de herinnering al niet meer in het bewuste opgeslagen. Anton is anesthesist: ‘Hij had trouwens het min of meer mystieke vermoeden, dat een narcose de patiënt niet zo zeer gevoelloos maakte, maar dat de chemicaliën uitsluitend bewerkstelligden, dat hij zijn pijn niet kon uiten, en verder, dat zij achteraf de herinnering aan de doorstane pijn wegnamen, terwijl de patiënt er toch door veranderd was.’ Kan je een pijnlijke herinnering uit het verleden ook verdoven? Ook ontmoet hij Fake, de zoon van Fake Ploeg, weer. In een gesprek met Fake: ‘Mijn familie is niet door de communisten uitgeroeid, maar door de vrienden van jou vader.’ ‘En die communisten wisten, dat dat zou gebeuren.’ ‘Dus is het hun schuld…’ ‘Allicht. Van wie anders.’ Ondanks dit belicht Mulisch nu ook het verdriet van Fake, die geassocieerd wordt met het kamp van de daders. Hij verloor op dezelfde dag zijn vader. ‘Toen jouw huis in de fik ging, kregen wij het bericht dat onze vader dood was. Heb jij daar wel eens aan gedacht? Ik wel aan wat jou is overkomen, maar jij ook aan mij?’ Dat is een sterke tekst, vind ik. Maar eerder al had Anton diep medelijden gehad met Fake, dat was nog bij inleven zijn van zijn vader, toen Fake vanuit de overtuiging van zijn vader in uniform naar school moest. Zijn vader die na dolle dinsdag zich aanmeldde als lid van de NSB uit overtuiging, hij moest een daad stellen. ‘..en voor die overtuiging hebben ze hem kapotgeschoten en dat heeft jouw familie ook het leven gekost. Als ze (de communisten) dat niet hadden gedaan, hadden jouw vader en moeder nog geleefd.’ 1966 Episode 4 Anton spaart sextanten; met spiegeltjes naar de sterren kijken. Meer Mulisch in één zin kan bijna niet. Dit komt ook terug in de ontdekking van de hemel, waar in Westerbork enorme spiegels naar de sterren kijken en de Jodensterren uit het verleden weerspiegelen in de melkweg. Anton is in Londen waar hij mensen met bolhoeden ziet, hij noemt het vertederende instrumenten. Toen de Duitser de bolhoed van zijn vader van het hoofd sloeg, zou Anton nooit meer zonder daar aan te denken een bolhoed kunnen zien. Steeds meer herinneringen zijn niet meer in het bewuste. En dan iets waar ik op heb zitten peinzen, maar er niet uit kom. De Graaff, zijn eerste schoonvader, zegt na het horen van Anton zijn levensgeschiedenis: ‘Zelfs het goede heeft altijd een kwade kant in deze wereld. Maar er is ook nog een andere.’ Wat wordt bedoelt met dat andere? Refereert Graaff hier aan ‘dat andere verhaal’ uit het commentaar van Antons vader op de vertaalde zin uit de proloog? Is er nog een andere wereld, bijvoorbeeld de hemel, of het paradijs? Is er nog een andere kant aan het goede dan het genoemde kwade? Onlangs las ik Dr. Jekyll en mr. Hyde van Stevenson, waar ook gesteld wordt dat het goede een kwade kant heeft (ivm spoilers zal ik niet verder uitweiden, dun boekje dat ik kan aanraden), maar dat lijkt me wat te toevallig. Er verandert in die tijd meer in Nederland over het beeld van de tweede wereldoorlog. De bevrijders zijn inmiddels zelf niet meer zo onschuldig. ‘Maar het waren de Amerikanen, die veranderd waren en nu met de nazi’s vergeleken moesten worden’. (Over de Amerikaanse rol in Vietnam) Ook de politionele acties worden genoemd; waar ook Nederland veranderde van slachtoffer in dader. En Willy Lages, oorlogsmisdadiger, wordt wegens ziekte vrij gelaten. De naam Fake Ploeg zie je nu ook weer veel in de stad. Het is nu een loodgieterfirma. Fake Ploeg helpt mensen nu in plaats van ze te onderdrukken. Trouwens: zou dat bewuste humor van Mulisch zijn: eerst wordt Fake Ploeg vol ‘lood gepompt’ en hij keert terug als loodgieter? Anton komt per toeval te weten wie de aanslag op Fake Ploeg heeft gepleegd. Takes, toentertijd smoorverliefd op Truus. Overigens is Takes dus de derde persoon in het boek die een dierbare verloor door de aanslag: Anton verloor zijn familie en Fake verloor zijn vader. Takes ziet alles uit de oorlog nog steeds redelijk zwart/wit: ‘Als je zegt, dat jou familie nog geleefd had als wij Ploeg niet hadden geliquideerd, dan is dat waar. Dat is eenvoudig waar, maar meer ook niet. Als iemand zegt, dat jouw familie nog had geleefd als je vader destijds een ander huis had gehuurd, in een andere straat, dan is dat ook waar.’ Tegenover de onmenselijkheid kun je alleen de stompzinnigheid stellen, vindt hij. Takes heeft een film gezien en naar aanleiding van de vrijlating van Lages en zegt daarover : ‘Met een revolver in zijn zak wacht die man hem op bij de poort, en je ziet ze de hele dag samen optrekken en praten. Ten slotte schiet hij hem niet dood, want hij begrijpt dat die ander ook maar een armzalige stumper is en een slachtoffer van de omstandigheden.’ Volgens Takes had de man de ander toch moeten neerschieten: ‘Want zijn dochter was niet vermoord door de omstandigheden, maar door die vent daar.’ Takes is ook rechtlijnig in de vraag of het voorbestemd of lot is geweest wat Anton overkwam: ‘Het is stom toeval, dat het voor jullie huis is gebeurd.’ Anton zegt dat het niet voor hun huis is gebeurd, dat het lijk verplaatst is. ‘Ja dat kan natuurlijk ook: het toeval een handje helpen.’ ‘Mag dat? ‘vroeg Anton. En dan kan Mulisch het niet laten, even spelen met de tijd. Hij beschrijft het fenomeen dat je van iemand hoort en een beeld bij die persoon vormt, totdat je die persoon voor het eerst tegenkomt: ‘Blijkbaar was de voorstelling soms juister dan de werkelijkheid.’ Een herinnering aan de toekomst dus? 1981 Laatste episode 21 November 1981 de eerste grote anti-kernwapendemonstratie in Amsterdam. Ik liep als 12 jarige met mijn moeder mee, overweldigend was het, maar dit geheel terzijde. Het verhaal eindigt, zoals het begon, met kiespijn. Alleen zat bij zijn moeder een gat in haar kies, bij Anton is een kies een beetje scheef gaan staan en hoefde er alleen een stukje afgeveild. Wordt hiermee nu bedoelt dat de aanslag iets heeft veranderd, scheef heeft laten groeien en dat dat alleen maar een klein beetje bijgevijld hoefde te worden om het goed te krijgen? En zo refereert er in deze laatste episode nog meer aan het begin (net zoals als in het begin al wordt gerefereerd aan het einde, het verloop): Bij de demonstratie: ‘De straten waren zo vol als hij voor het laatst in mei ’45 had gezien.’ Weer einde en begin aan elkaar. ‘Als hij zijn zoon in zijn armen nam, realiseerde hij zich soms dat het kind veel verder van de tweede wereld oorlog verwijderd was dan hij zelf van de eerste – en wat betekende de eerste wereld oorlog voor hem?’ Na ontmoeting met Karin:’Was iedereen schuldig en onschuldig? Was de schuld onschuldig en de onschuld schuldig?’ Ik ben niet achterover gevallen van nieuwe of diepe inzichten van Mulisch, maar wat combineert hij weer allerlei elementen handig in één vloeiend verhaal. Een heel goed boek uit de Nederlandse literatuur dat over de doorwerking van de traumatische tweede wereldoorlog gaat. Bij eerste lezing gaf ik het boek 5 sterren, bij deze herlezing kunnen die prima blijven staan. En nu ga ik dat boekje van Frans de Rover lezen, eens kijken waar ik allemaal overheen heb gelezen!

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

318749

13 maart 2018

2018-03-13T15:26:00+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Jij hebt er werk van gemaakt, veel vragen ook, ik ben een beetje onder de indruk van de hoeveelheid, zowel van jou als van Mulisch. Alsof er in ieder zinsdeel iets staat dat verband houdt met iets anders, als een heel dicht geweven Mulisch weefsel. Alle takken van techniek. Ik ga nu mijn stuk eronder zetten en wanneer er meer komen proberen op de vragen in te gaan, goed werk Jan!

318741

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

318874

13 maart 2018

2018-03-13T19:33:51+01:00

Jan Haas

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/berlijn.jpg

https://www.hebban.nl/!/jan-haas

127953

Mooi vind ik te zien, nu er drie verslagen staan, dat er vanuit drie verschillende invalshoeken is geschreven. Nee, beter: het zijn drie heel verschillende verslagen die samen wel weer een mooi beeld vormen. Heel geslaagd deze keer.

318749

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

318876

13 maart 2018

2018-03-13T19:41:30+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Eens, heel mooi, een document! En er komt meer, Nico, Gigi, Marjon en elk geval.

318749

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319102

14 maart 2018

2018-03-14T12:41:15+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

@Jan: ja, die passage van de man in het bootje en de helmstok was mij ook opgevallen en vond hem prachtig en sprekend: over de relativiteit van plaats en tijd. Dus hier ook weer een verwijzing naar het begrip 'tijd'. @Jan: ja, dat vroeg ik me ook af: is Anton nu klaar met het verleden? Is zijn trauma een soort van verwerkt? Dat eerste hoofdstuk is fundamenteel voor het boek. Volgens mij is iedere zin, ieder voorwerp, iedere gedacht van belang. Idd: gat in kies en pijnlijk, gat in Peters schoen en zere teen, daardoor kan hij niet hard wegrennen. Dat 1e hfst moet je eigenlijk uit je hoofd gaan leren. Alles hangt met alles samen. Hangt vast samen: vol lood gepompt en loodgieter. Bij Mulisch twijfel ik daar geen moment aan. Zoals ik daar bij Thomas Mann ook niet aan zou twijfelen. En.. bij mij werkt het ook zo; mijn hersenen zijn gevoelig voor bepaalde woorden en begrippen zodat ik vanzelf en onbedoeld in een netwerk terecht kom van woorden en begrippen die met elkaar samenhangen. Hebben jullie dat ook? Een herinnering aan de toekomst dus (@Jan): ja, zeker, een soort déjà vu, maar dan geen fysieke of neurologische maar een emotioneel-psychische. Ook hier speelt de tijd een grote rol. Tijd is plastisch... of iets dergelijks.... Toeval bestaat ... en toch ook weer niet. Hangt het af van je perspectief? Van het inzicht dat je hebt? Ergens in het boek staat dat Anton leeft met de rug naar de toekomst of met zijn gezicht naar het verleden... hm, is dat hetzelfde? Ik las ondanks - en ik wist het al - bij de bespreking van het nieuwste boek van Joke van Leeuwen (??): een uitspraak van Kierkegaard: we begrijpen ons leven achterwaarts maar moeten het voorwaarts leven (mijn parafrase, beetje onbeholpen); ik denk dat Mulisch hier ook aan gedacht heeft. Hij kende Kierkegaard ongetwijfeld. Mulisch was een super intellectueel. Yin-yang; twee kanten van een medaille: dat is wat er in de argumenten van de mensen, nsb'ers en verzetslieden naar voren komt. Maar de passage is wel een beetje duister, Jan. Misschien probeer ik hem straks terug te vinden. Hermans was een van de eerste literatoren die direct uiting gaf aan het betrekkelijk van het goed en slecht zijn in WOII. Ik denk dat Mulisch dat zelf ook altijd zo ervaren heeft, hoewel hij beslist anti-Duits was. Maar ja, wat wil je in een verscheurd gezin met joodse moeder en een Duitse vader.

318749

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320384

16 maart 2018

2018-03-16T19:00:23+01:00

Hetty

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/foto2%286%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/hetty-3

191753

@Jan: Vanmorgen in de tram op weg naar mijn werk kwam ik er pas aan toe om hier de bevindingen over de aanslag te lezen, beginnend met die van jou....ik was zo geboeid door jouw schitterende en vooral uitvoerige verslag dat ik bijna vergat uit te stappen!! Een aantal van de door jou opgenoemde elementen had ik er ook uitgehaald, maar soms niet zo volledig kunnen verklaren als jij hier hebt gedaan, dus dit is een hele welkome aanvulling. Het voortduwen van de boot door een man met helmstok was mij bijvoorbeeld ook opgevallen, dit moest wel iets betekenen, toen ik het las kon ik het niet meteen verklaren, dat kwam pas later.... Dingen die ik gemist had was de metafoor van het uithalen van de trui door de moeder van Anton, de verzameling sextanten die spiegelen als een sterrenhemel, het door Anton gekozen beroep van anesthesist.....fijn dat jij deze er wel uit hebt weten te halen!!

318741

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320622

17 maart 2018

2018-03-17T09:45:01+01:00

Jan Haas

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/berlijn.jpg

https://www.hebban.nl/!/jan-haas

127953

Ik hoop dat je toch op tijd de tram uitsprong. Die trui uithalen vond ik heel mooi gevonden: iets wat een vorm had wordt weer terug uitgehaald en je weet dat van diezelfde draad (althans, dat was de bedoeling) weer iets nieuws wordt gemaakt. Frans de Rover had ook een verwijzing naar de Grieken, mee ik me te herinneren, met die bol. Ik dacht dat hier beneden Tea of Gigi ook op terug kwam.

320384

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320644

17 maart 2018

2018-03-17T10:29:40+01:00

Hetty

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/foto2%286%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/hetty-3

191753

Ik vind het ook schitterend gevonden het uithalen van de trui!

320384

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320672

17 maart 2018

2018-03-17T11:11:08+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

Ja, dat uithalen van die trui.... De Rover zegt daarover: Antons moeder, die niet voor niets 'Thea' het (= Grieks voor 'Godin') symboliseert daar de schikgodinnen: Klotho die de levensdraad spint, Lachesis die het levenslot toebedeeld en de levensdraad vasthoudt in alle toevalligheden, de onafwendbare Atropos die de levensdraad doorknipt. Antons moeder symboliseert volgens De Rover ook Ariadne, die haar geliefde Theseus een knot wol geeft zodat hij met behulp van de draad uit het labyrint kan geraken. En tja, de trui wordt veranderd in een bol: HET attribuut van Hermes Trismegistus, meester der veranderingen, tevens een voor Mulisch belangrijke figuur die symbool staat voor het hermetische en magische karakter van het schrift. En verdorie, etymologisch verwijst de naam Hermes naar steenhopen: oriëntatiepunten voor reiziger (Hermes was immers beschermgod van zwervers en begeleider van de mensenziel naar het dodenrijk), en dat verwijst dan weer naar het steenmotief dat in "De aanslag" nogal manifest is (zoals veel van jullie ook hebben gezegd). En tja, zelf dacht ik dat het OOK nog een omkering was van het overbekende motief van Penelope, die gedurende de jarenlange afwezigheid van Odysseus al die jaren lang steeds bezig is een kleed te weven. Wat dat vaak als metafoor gezien wordt van het weven van verhalen. De omkering van die metafoor in "De aanslag" zou dan neer kunnen komen op weven en weer uithalen van verhalen, of - zoals Jan volgens mij ook zei- iets wat vorm heeft weer terugbrengen tot zijn oorspronkelijke bolvorm zodat van die draad weer iets nieuws kan worden geweven (of gebreid). En DAT zou dan, zo associeer ik nog even speculatief door, weer kunnen symboliseren dat "De aanslag" twee soorten 'verhaaldraden' kent: de heldere die wij allemaal kunnen volgen, en de veel meer duistere en geheimzinnige en cryptische die daaronder zit. Maar misschien ook 'gewoon' dat de levensdraad van Antons familie op het punt staat om 'uitgehaald' te worden, en dat de geschiedenis die Antons leven tot dan toe was drastisch wordt uitgehaald en opnieuw wordt geweven. Dus: het verhaal van Anton als zoon met broer en ouders wordt uitgehaald, en opnieuw geweven en gebreid als het verhaal van de wees die zijn familie verloren heeft vanwege een onbegrijpelijk weefsel van toevalligheden dat hij nauwelijks begrijpt. En waarom zeg ik weefsel van toevalligheden? Nou, 'tekst' komt van 'textus' en dat betekent 'weefsel': ik wou ook eens een keer Mulischiaans spelen met verwijzingen! Het blijft overigens de vraag hoeveel van dit alles de lezer moet zien of vermoeden. Zelf vond ik die metafoor meteen al prachtig, nog voordat ik De Rover erop nasloeg, omdat ik dacht: "ah, dit symboliseert dat de oude vorm uitgehaald wordt en dat ongewis is hoe de draden weer een nieuwe vorm gaan vormen: hoe passend, want Anton en zijn familie gaan dadelijk ALLE oude vorm verliezen". Al die verwijzingen naar oude Grieken en naar Hermes had ik niet gezien, al dacht ik dus wel vaagjes aan schikgodinnen en aan Penelope. Nu ik ze dankzij De Rover wel zie vind ik de "uithalen van de trui"- metafoor echter wel nog mooier dan eerst, hoewel het mij wel wat duizelt vanwege de VEELHEID van verwijzingen en betekenissen die deze metafoor blijkt te bevatten.

320384

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320680

17 maart 2018

2018-03-17T11:22:13+01:00

Hetty

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/foto2%286%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/hetty-3

191753

@Nico, weet je waar ik bij het lezen van deze toelichting uit de Rover meteen aan moet denken? De goddelijke komedie! Daar komt de Griekse mythologie met de schikgodinnen, Klotho die de levensdraad spint, Lachesis die het levenslot toebedeeld en de levensdraad vasthoudt in alle toevalligheden, de onafwendbare Atropos die de levensdraad doorknipt, ook op meerdere momenten in voor. Ik heb ze destijds volgens mij ook in de discussie genoemd omdat het mij tijdens het lezen opviel en ik het zo'n mooie symboliek vond die levensdraad.

320384

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320705

17 maart 2018

2018-03-17T12:07:49+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

Ah! Dante! Komt het daar ook al voor! Intrigerend. Zou maestro Mulisch dat ook geweten hebben? En zou hij tijdens het schrijven van "De aanslag" ook associaties gehad hebben met Dantes tocht door de bovenwereld? Wat, heel heel heel misschien, ook wel past bij Antons geschiedenis die vol transformaties zit en op zijn minst twee "wedergeboorten" van Anton laat zien...... Maar goed, ik sla een beetje op hol, geloof ik.

320384

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

318753

13 maart 2018

2018-03-13T15:30:16+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Ik heb een deel van de gevonden informatie verwerkt in mijn relaas. Deze tweede lezing heb ik veel intensiever beleefd dan de eerste, meer achtergrondinformatie opgezocht en verbinding gevonden met ander werk van Mülisch, motieven vooral. M schreef de aanslag in 1982. Dit was in zijn vierde periode, (ik houd een verdeling aan van vijf perioden, er zijn ook andere verdelingen) die begonnen was in 1975. In deze periode keert M terug naar de fictie, daarvoor had hij een heftige politieke periode, zaak 40/61, Eichmann proces. In '75 verschijnt de roman, novelle 'Twee vrouwen', en in '82 'De aanslag.' De aanslag was oorspronkelijk een episode uit de roman 'Ontdekking van Moskou', een dubbeltijdig verhaal waarin een journalist in 1960 onderzoek doet naar een expeditie in de 15de eeuw. De journalist is wees en dat zou komen doordat zijn ouders omgekomen zijn in de oorlog etc. Dit verhaal dijde uit, M sneed dit stuk uit (vernietiging) het ontwerp van De ontdekking van Moskou en werd de basis van De aanslag, het uitgesneden deel heette de 'Oeraanslag.' Het is roman over oorlog, schuldvraag, zoektocht naar gebeurtenissen in het verleden. -De naam Korteweg, buurman, is een knipoog naar de directeur van het letterkundig museum. -Anton wordt anesthesist, een toepasselijk beroep voor iemand die zo vroeg met de dood in aanraking is gekomen. Hij wordt specialist in het omzeilen van pijn en in het uitschakelen van het bewustzijn. Hij zoekt verdoving, wil vergeten. Toch wordt hij door zijn levensloop gedwongen, zich met aspecten in zijn verleden bezig te houden. Of beter: de feiten houden hem bezig. Zoals het gestolde leven in Pompeii behoedzaam is uitgegraven en aan het daglicht gebracht, zo wordt ook Antons leven afgepeld: hij moet de gebeurtenissen onder ogen zien. –Sartre, absurdisme De hel: In De Aanslag gebruikt Mulisch in bovenstaande fragmenten een afgeleide uitspraak van Sartre. Volgens sommigen refereert Mulisch met ‘de wereld is de hel’ aan Sartres Huis Clos (1944). Truus en Takes verwoorden beiden wat oorlog met de wereld doet: het maakt de wereld tot een hel waarin je als mens op de duur niet meer verder kan. Ook Anton realiseert zich op een bepaald moment hoezeer de wereld en de mensheid Truus: 'Pakt zijn hand en drukt die tegen zijn borst. Het is allemaal zo afschuwelijk. De wereld is de hel, de hel. Ik ben blij dat het nu gauw afgelopen is, ik kan niet meer.' !!Takes: 'De wereld is de hel, Anton. De hel. Ik kan niet meer.' Anton:'De wereld is de hel. Als morgen de hemel op aarde wordt gevestigd, kan het nooit echt de hemel worden. Door alles wat er gebeurd is, in het verleden. Pas als het heelal helemaal ontploft, en daarmee de herinnering aan al die doodskreten, is de wereld weer in orde.' Nieuwe helse gebeurtenissen dienen zich aan en worden en worden gebruikt in het verhaal: de Koreaanse oorlog, de inval van de Russen in Hongarije, de Vietnamoorlog, de Koude Oorlog… -De laatste scène doet sterk denken aan De Schreeuw van E. Munch. Mulisch suggereert hier de oerkreet van een angstige mensheid. -Vader leest hij de Ethica van Spinoza op het moment van de aanslag, wat voor de Duitsers meteen al verdacht overkomt. -Het steenmotief. Vlechten van Antons moeder als twee ammonshorens (verwijzing naar fossielen van weekdieren uit het stenen tijdperk), dobbelsteen (dubbelmotief steen/toeval) geologisch gesteente (kiezelstenen, keien, rotsen de Alpen), grafstenen etc. Tanden en kiezen, zie ook Het stenen bruidsbed! Steenwijk, Peter (Griekse petra: rots) -Het licht-en donker motief. In De Aanslag worden talrijke contrasten gelegd. Eén van de meest opvallende tegenstrijdige leidmotieven is het licht - duisternis motief. Tijdens hun nacht samen in de cel probeert Truus het verschil tussen goed en kwaad duidelijk te maken. Het licht staat voor het goede, het duister voor het slechte. Truus: 'Haat is duisternis en dus slecht, liefde is licht en dus goed.' Andere plaatsen waar de tegenstelling licht – duisternis opduikt: de overgang uit het licht naar de duisternis van de cel; Anton komt uit de duistere periode naar de Apollolaan bij zijn oom en tante (Apollo is de god van het licht); het verhaal van Truus over haar verdwaling in het donker... Het vuur-asmotief. (zie ook motto) Huis wordt in brand gestoken, Fake Ploeg jr. repareert geisers, oliekachel ontploft en produceert roetwolk, asbak Takes vliegt in brand, twee verkoolde gestalten (oude man en vrouw in tegenlicht) etc. -Oudheid Salamander. 'Buurman Korteweg blijkt hagedissen te houden, een diersoort zo oud als de prehistorie, een verstarde levensvorm.' Apollolaan, Apollo is de god van het licht. Homeros wordt vertaald Oedipale structuur, Anton verliest zijn echte ouders en krijgt surrogaatouders.Truus Coster zit samen met Anton in een cel, je zou kunnen concluderen dat Anton opnieuw geboren wordt, zijn nieuwe moeder is Truus. Het is donker in de cel, je hoorde een tweede hart kloppen, als in de baarmoeder. Anton zal Truus onbewust zijn hele leven zoeken. -De (oer)tijd is een van de bekende thema's in Mülisch' werk 'En toen, en toen, en toen .... Als de Grieken over de toekomst spreken, zeggen zij: wat hebben wij niet allemaal nog achter ons? En toen, en toen, en toen.... ' 'Op de stenen visgraten zie ik de plek, waar – in de oertijd – Ploeg had gelegen.' 'Hé papa, hier in een artikel staat dat geleerden een grote glanzende huls diep in de grond hebben neergelaten, waarin ze honderden voorwerpen hadden gestopt die iets moesten vertellen over de menselijke beschaving in hun tijd. Beroemde romans, de Bijbel, het Onze Vader in driehonderd talen, filmopnamen van Japanse bombardementen, en zelfs een dameshoed, herfstmode 1938. De plek is vijftien meter diep, het gat met beton dichtgestort, en het mag pas over vijfduizend jaar worden opgegraven. Maar waarom moest er juist tot het jaar 6938 worden gewacht? Kon onze tijd niet al eerder interessant zijn? Papa? Hoe lang is vijfduizend jaar geleden?' -Toeval Het dobbelsteenmotief komt ook veel voor in het werk van Mülisch, nu ook weer. Anton i aan de beurt met de dobbelsteen te gooien, hij doet het niet, stopt de dobbelsteen in zijn zak. Hij wil zich niet bij zijn lot neerleggen misschien. Op het einde krijgt hij voor zijn verjaardag van zijn zoon Peter een dobbelsteen cadeau die ook als aansteker gebruikt kan worden. De herinnering aan de noodlottige avond en het brandende huis wordt nog versterkt door het feit dat zijn zoon Peter net dezelfde ogen gooit als destijds zijn broer. -Motto Overal was het al dag, maar hier was het nacht, neen, meer dan nacht.' Dit citaat van Plinius heeft betrekking op de uitbarsting van de Vesuvius in het jaar 79. Deze uitbarsting zorgde ervoor dat Pompeii onder as en lava bedolven werd. Volgens Plinius was er zo veel as in de lucht, dat het donkerder was dan in de nacht. De aanslag op Ploeg heeft voor de familie Steenwijk en hun huis net zo’n verwoestende impact. De hevige uitbarsting zorgde ervoor dat de tijd werd stilgezet, het leven in de straten en de huizen van Pompeii werd in lava ingekapseld, gevangen in de materie van Moeder Aarde, in de as gelegd. Zo'n ramp is 'de aanslag' voor Anton. Hij komt terecht in een diepe duisternis. Bij de herhaling van het motto aan het einde van scène 2 lezen we: Overal was het al dag, maar hier was het nacht. Door het boek heen komt het as-motief regelmatig terug, ook in de namen: • Anton Steenwijk • De Aanslag • Anton en Sandra (vader en dochter in de roman De Aanslag) • Arthur Seyss-Inquart • Anton en Saskia (zijn echtgenote) -Kruidnagel. In de eerste scène probeert zijn moeder haar kiespijn te onderdrukken met dit huismiddeltje, in de laatste scène doet Anton net hetzelfde. Dit motief is sterker aanwezig in de romanversie en verbindt ook daar - op zijn beurt - de eerste episode met de laatste; Antons emotionele reactie suggereert dat ook hij dat verband legt. Kruidnagel wordt vaak gebruikt voor kruidenkoekjes, ontbijtkoek en warme dranken zoals grog, glühwein en punchvarianten. Het verdooft de pijn (link met studies anesthesie) en als geur werkt kruidnagel stimulerend bij een gevoel van zwakte. Het is echter vooral de symboliek van kruidnagel die hier belangrijk is. Kruidnagel staat immers voor het loslaten van oude lasten en met beide benen terug op de aarde komen. Verder symboliseert het kennis van goed en kwaad. Beide thema’s zijn nadrukkelijk aanwezig in De Aanslag. Symbolon. Anton blijft zoeken naar het deel wat na de represaille weggevaagd was, zijn andere helft. Getal 13 Ten tijde van de aanslag is Anton 12 jaar, ‘bijna 13’, zoals hij zelf zegt. Hij staat op de grens van het volle leven. Het getal 13 neemt in het werk van Mulisch een bijzondere plaats in; is iemand 13 jaar, of heeft hij een naam van 13 letters - Anton Steenwijk - dan beleeft hij iets unieks, dan vindt in hem een concentratie van buitengewone krachten plaats. Door de aanslag blijft Anton als het ware steken op de grens van het leven. -Oedipusmythe Antons oorlogsvader is Cor Takes, zijn oorlogsmoeder Truus Coster,de initialen van die twee zijn gespiegeld en ook hun ideeën. Takes: destructie, vuur-as, Truus licht-duister motief, in de psychologie als metafoor gebruikt voor de ontwikkeling van de individualiteit. Anton beseft dat zijn huwelijk met Saskia niet deugt, hij is getrouwd met het beeld van zijn oorlogsmoeder. -Icarus. Mulisch beschouwt De aanslag als ‘een draad van Ariadne voor die jonge mensen naar de oorlog toe’. Mulisch creëerde als Daedalus een labyrint van raadsels. Een mogelijke verwijzing naar Icarus wordt beschreven in de erotische droom die Anton had van zijn buurmeisje Karin, haar benen vergelijkt hij met vliegtuigvleugels, net als de vleugels van Icarus wanneer hij ontsnapt uit het doolhof. Van <http://www.ethesis.net/mulisch/mulisch.htm> : ‘Zonder dat hij erop aanstuurde verwerkte Mulisch in De aanslag weer het Oedipus-motief: ook Oedipus was onschuldig schuldig, hij wist niet dat het zijn vader was die hij doodde De dood kan men overwinnen als men de tijd kan overwinnen. Dit kan door het stilzetten van de tijd of door het teruggaan naar het begin. Dit is wat Oedipus doet. Door terug te keren naar zijn moeder en daar de plaats in te nemen van zijn vader, verenigt hij het verleden, het heden en de toekomst en overwint zo de lineaire tijd. Het magische deel van zijn filosofie houdt verband met het schrijven. Door te schrijven, wordt de auteur God: hij schept een wereld en het lot van de personages ligt in zijn handen. De tijd speelt dus zoals al eerder werd vermeld een zeer belangrijke rol in het werk van Mulisch.’

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

318869

13 maart 2018

2018-03-13T19:29:30+01:00

Jan Haas

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/berlijn.jpg

https://www.hebban.nl/!/jan-haas

127953

Geweldig, wat een berg informatie. Het boek van Frans de Rover heb ik dus gelezen, later. Helaas waren beide exemplaren weer uitgeleend in de bibliotheek, dus ik kan niet even grasduinen voor je. Maar uit mijn hoofd zeg ik dat hij niet nog veel meer toevoegt dan jij hierboven beschrijft. Eén ding, wat ik niet terug las bij jou en dat mij erg goed is bijgebleven (omdat ik daar zelf zo vreselijk overheen had gelezen) zijn de geboortedata op de herinneringsplaat: het zijn allemaal data die te maken hebben met de aanloop/aanleiding van de tweede wereldoorlog (begin eerste wereldoorlog, ondertekening verdrag van Versailles o.a.). Het mag ook duidelijk zijn dat al die stenen me wel opgevallen waren in het boek, maar ik kon het niet duiden. Ik lees je verslag en denk een antwoord op één van mijn vragen gevonden te hebben, namelijk: Het verhaal eindigt, zoals het begon, met kiespijn. Alleen zat bij zijn moeder een gat in haar kies, bij Anton is een kies een beetje scheef gaan staan en hoefde er alleen een stukje afgeveild. Wordt hiermee nu bedoelt dat de aanslag iets heeft veranderd, scheef heeft laten groeien en dat dat alleen maar een klein beetje bijgevijld hoefde te worden om het goed te krijgen? Het gebit zijn een soort stenen (hadden we al eerder in het stenen buidsbed geconcludeerd, vandaar altijd maar die tandarts). Bij een (goed) gebit past onder en boven precies op elkaar; zeg maar als een symbolon. Er is iets gebeurd (de aanslag en de herinnering) daardoor is een kies iets schuin gaan staan en past niet meer op de ander en doet daarmee pijn. De tandarts veilt een stukje eraf en het gebit (de symbolon) past weer precies goed in elkaar. Volgens mij heb ik dit weer mooi op een Mulischiaanse manier aan elkaar geschreven, toch?

318753

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

318873

13 maart 2018

2018-03-13T19:31:51+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

In de roos Jan! Ik heb niet alles opgeschreven, het was erg veel!!!!!

318869

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319108

14 maart 2018

2018-03-14T13:03:42+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

@Tea, helemaal mee eens dat Anton met recht anesthesist wordt; hij gaat zelf in zekere zin verdoofd het leven door. Heel goed de salamander die kachel is en de reptielen van Korteweg (idd de directeur van het Letterkundig Museum en dichter); die is me ontschoten! Truus is voor mij wel de grote troosteres, een priesteres haast, ook al omdat ze zo wijs is, maar ik vermoed toch ook een ontluikende puberteit. Erotische gevoelens bevinden zich nog in het duister en moeten daar ook nog even blijven. Die symbolon staat ook voor identiteit: ik ben wie ik zeg dat ik ben (denk ik). De steen die Fake meeneemt en eerst op de piano flikkert en daarna door de spiegel is een deel van die symbolon. Maar inderdaad: waar is die van Anton? Is er nog sprake van een steen op het einde (dat herinner ik me zo snel niet)? Die steen, die symbolon, zou dan misschien Antons identiteit zijn, zijn leven, zijn verleden. Idd, de getalssymboliek; Mulisch heeft zich zijn hele leven bezig gehouden daarmee: kabbala. Dat is ook joodse wijsheid. Letters laten zich omzetten in cijfers en zo. Klok en klepel, in dit geval. Is bij Bach ook: noten en cijfers, ik heb er een college over gehoord maar vond het bar ingewikkeld, Dus het blijft klok- en klepelwerk. Goed gevonden Cor Takes, Truus Coster.... volgens mij hebben alle gebruikte namen een betekenis en zijn zeer zorgvuldig gekozen. Was het zijn tweede vrouw die in zijn hoofd leek op Truus of toch zijn eerste. Ben het kwijt... Icarus: mooi, niet aan gedacht...maar Icarus dondert wel naar beneden omdat hij in zijn hoogmoed te hoog ging. Ik vermoed dat Mulisch deze oeroude verhalen naar eigen goeddunken gebruikt. En dat dat misschien niet overal precies te achterhalen is. Ik worstelde ook een beetje met het Orfeusmotief. Ik ben daar ook nog niet helemaal uit. Natuurlijk wil hij in zekere zin zijn ouders, broer en misschien ook Truus terughalen uit de dood. En dat doet hij ook, door zijn herinneringen terug te halen uit de vergetelheid = dood. Heel mooi, Tea, de A-S overal = as. Ik weet niet wat het was maar ik dacht in het begin steeds dat Anton van zijn achternaam Korteweg heette; wat dat voor een Freudiaanse kronkel is, weet ik niet. Ik wil hier ook nog even zeggen dat op verschillende momenten duidelijk wordt dat Anton het evenbeeld van zijn vader is: zacht, donker, humanistisch, intellectueel, etc. En dat moeder en Peter op elkaar lijken. Door beider heethoofdigheid lijken zij het fatale lot over zich af te roepen. Maar misschien is het Anton die dat zo af en toe denkt. Ook fraai, de kiezen die op elkaar passen als een symbool. Ik moet nu ineens denken aan de tandarts in de Buddenbrooks. Daar wordt een martelende behandeling bij de tandarts de hoofdpersoon fataal. Dat wist Mulisch ongetwijfeld ook.

318869

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319130

14 maart 2018

2018-03-14T13:23:07+01:00

Jan Haas

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/berlijn.jpg

https://www.hebban.nl/!/jan-haas

127953

Voor Anton is Truus einde en begin in één. Zij pleegt de aanslag, waardoor Antons leven eindigt zoals het was. Vervolgens vangt Truus hem in de gevangenis op; waar Anton zeg maar herboren wordt; het begin van zijn nieuwe leven (waarin hij naar dat andere verhaal op zoek moet, uit de vertaling van zijn broer). Met amor fati is de queste dan volbracht.

318869

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319312

14 maart 2018

2018-03-14T19:51:09+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Die cel is de baarmoeder waaruit Anton opnieuw geboren wordt. Amor fati vind ik de vondst van de dag, geweldig! Roosje, ik heb alles uit de kast getrokken om een en ander te verklaren, ik had begrepen dat dat mocht (dat heb ik uit een YouTube filmpje getipt door iemand uit het prille begin van het k-g, anders was ik nooit aan Ulysses begonnen). Het leuke is wel dat hoe meer je opzoekt, hoe meer er ook blijft hangen.

318869

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319914

15 maart 2018

2018-03-15T22:18:28+01:00

Truusje Truffel /Marjon Nooij

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/avatar%2810%29.png

https://www.hebban.nl/!/TruusjeTruffel

112359

@Jan en/of @Nico, ben jij in het boek van Frans de Rover misschien iets tegengekomen over de kleur paars? Dit is me namelijk meerdere keren opgevallen: -In Engeland koopt hij een gids in een paarsig soort rood -Bij de gedenksteen is het het violette uur -Op het strand ziet Sandra een paarse kwal -Bij Fakes sputteren de neonbuizen met een paarsige ontlading -In de bloemenwinkel kiest Sandra voor een paarse roos -Punkers met paars geverfd haar Betekenis paars: - Jezus offer (onze redding), - Zijn lijden - offer - Macht en autoriteit (koningschap) - Priesterschap, dienstbaarheid Denken jullie dat dit ook een motief zou kunnen zijn, of wil ik nu teveel zien?

318869

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319925

15 maart 2018

2018-03-15T22:30:55+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

@Marjon, toevallig was ik vanmiddag zoiets tegengekomen in mijn de Rover, dat is een andere dan die van Jan en Nico, maar daar wordt gesproken over Anton die bij zijn eerste bezoek aan Haarlem een kleur ziet van het licht ‘Het was het violette uur’. etc. Violet symboliseert als kleur tussen rood en blauw het evenwicht tussen hemel en aarde, geest en lichaam, wijsheid en liefde. Het is voor Anton ook het licht dat hoort bij het ‘vereeuwigde’ moment van de aanslag. Wanneer hij met zijn ‘oorlogsouders’ in een situatie van evenwicht gekomen is , bezoekt hij nogmaals en nu met zijn dochter het monument; daarna legt zijn dochter op de grafsteen van Truus een paarse , bijna blauwe roos.

318869

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319931

15 maart 2018

2018-03-15T22:43:22+01:00

Truusje Truffel /Marjon Nooij

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/avatar%2810%29.png

https://www.hebban.nl/!/TruusjeTruffel

112359

Joehoe, applaus voor mezelf! Die had ik dus ook gevonden. Er komen wat variaties op de kleur paars langs in het boek en in meerdere passages. Ik krijg de smaak te pakken en heb vanmiddag ook twee boeken van De Rover besteld.

318869

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319934

15 maart 2018

2018-03-15T22:51:04+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Leuk hè? Ik vind Een lach van de Rover een fijn boek er staat veel in, het behandelt het vroegere werk van Mulisch.

318869

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319935

15 maart 2018

2018-03-15T23:02:17+01:00

Truusje Truffel /Marjon Nooij

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/avatar%2810%29.png

https://www.hebban.nl/!/TruusjeTruffel

112359

Die heb ik ook opgesnord en ook die over de ontdekking van de hemel. Die baksteen ligt ook nog te wachten. Hij heeft er volgens mij nog meer over werk van M geschreven en ook over andere auteurs. Ik krijg deze twee zaterdag wel binnen denk ik. Leuk.

318869

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319937

15 maart 2018

2018-03-15T23:15:13+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Jij hoeft je niet te vervelen!

318869

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320345

16 maart 2018

2018-03-16T18:11:20+01:00

Gigi Leestgraag

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/image%28819%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/gigi-leestgraag

195796

Ik heb nog een beetje AS Archibald strohalm ! En Alice Swarts, de naam van de moeder van Mulisch. En wat denken jullie van Sandra Steenwijk? SS hoewel ik haar geen slecht meen vindt, verre van dat. Saskia Steenwijk? En die draad van Ariadne, die komt ook in de eerste episode voor. De moeder van Anton haalt een trui uit en rolt de wol op tot een bol.

318869

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320450

16 maart 2018

2018-03-16T20:17:42+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Ja, mooi hè, had ik dat niet geschreven? Ik had het gelezen en vond dat heel mooi, maar ben op een gegeven moment gestopt, waren al 1700 woorden. Ik had ook de Griekse tragedie niet gezegd omdat jij die zou vertellen dacht ik 😁

318869

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320458

16 maart 2018

2018-03-16T20:33:04+01:00

Gigi Leestgraag

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/image%28819%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/gigi-leestgraag

195796

Hahaha, die tragedie heb ik juist gelaten voor wat het was omdat ik dacht dat jij hem zou noemen. Maar bij deze dan, zo mooi verdeeld in vijf episoden met een proloog. Ik vroeg me af wat we moesten zien als reien of dat hij niet doet aan reien ;-)

318869

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320463

16 maart 2018

2018-03-16T20:36:04+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Ik heb dat niet uitgewerkt, ik dacht dat jij dat zou doen😁, ik heb vanavond ook geen tijd, ik ga me sociaal opstellen🙂, we komen er nog wel op, het hele weekend ligt voor ons!

318869

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

318791

13 maart 2018

2018-03-13T16:58:03+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

Mulisch, De aanslag Ik was niet van plan veel op papier te zetten over dit boek maar ik maak toch een beginnetje omdat ik bang ben dat ik anders een hoop vergeet. Ik las het boek voor het eerst in de jaren 80; toen vond ik het een te makkelijk boek. Ik moet toegeven dat ik toen erg verknocht was aan Mulisch’ oude werk. Zijn boeken hebben me het pad gewezen naar de serieuze literatuur. Ik hield van het absurdistische en het onverklaarbare, zoals archibald strohalm, De sprong der paarden en de zoete zee, Chantage op het leven, Voer voor psychologen. Ik begreep er nauwelijks iets van, maar het had veel aantrekkelijks: intellect, absurdisme, magie, waanzin, anti-burgerlijkheid. Ik vond toen De aanslag te gewoontjes. O, ja, en boeken over de oorlog dwz WOII, heb ik altijd heel moeilijk gevonden gezien de verdrietige toestanden in mijn familie. Maar na Tranen der acacia’s van WF Hermans kan ik op dat gebied wat meer hebben. Nogmaals Hermans’ De donkere kamer van Damocles gelezen... In korte tijd heb ik De aanslag nog eens 2x gelezen en de 2e keer veel aantekeningen gemaakt in mijn ebook. ook heb ik wat achtergrondliteratuur gelezen, oa boeken van Marita Mathijsen, Robbert Ammerlaan, Atte Jongstra. Nu denk ik: wat een ongelooflijk VOL boek. Misschien wel te vol! Alles hangt zo’n beetje met alles samen. Ik ga niet systematisch te werk. Gewoon wat er in me opkomt. Waar gaat het over? Thema’s: WOII, over de waanzin van de oorlog; over goed en fout; over recht en onrecht; over morele zaken. Over het wrede lot, het blinde lot, van de familie Steenwijk, en mn Anton, de hoofdpersoon; de queeste van Anton, tegen wil en dank. Over de tijd Over ‘het voorbestemde toeval’, zo noemde Mulisch dat. Lees wat dit betreft De ontdekking van de hemel! Dit is een thema, een onderwerp dat Mulisch al heel vroeg bezig heeft gehouden. Ik lees bij M-kenner Marita Mathijsen en bij Ammerlaan dat De aanslag is voortgekomen uit Mulisch’ onvoltooide ‘De ontdekking van Moskou’ waar hij al in 1961 aan is begonnen. Mathijsen zegt over Mulisch: ‘Hij is in staat om verbanden te leggen tussen zaken die nooit eerder met elkaar in verband gebracht zijn, maar die toch zo voor de hand lijken te liggen dat de lezer het gevoel krijgt dat er altijd al een verbinding geweest is.’ (Twee vrouwen en meer, 2008: 5) Dat voorbestemde toeval speelt in De aanslag ook een grote rol. Niet zijn de gebeurtenissen toevallig, al lijkt het wel zo, lijkt het lot blind en wreed zelfs, maar toch is alles voorbestemd, als in De ontdekking van de hemel. Mulisch noemt het zelf niet zo en ik ben het in de secundaire literatuur ook niet tegengekomen, dus misschien klets ik heerlijk uit mijn nek, maar ik proef iets in Anton op het einde van het boek van een AMOR FATI. Die term ken ik van Nietzsche. Het betekent dat je je lot omarmt; letterlijk: de liefde voor het lot. Dat wat je overkomt, dat beschouw je als je karma, zouden we nu bijna zeggen, daarbij denkend: karma is a bitch. Maar zo moet je dat nu niet beschouwen: love that bitch! Als Fake Ploeg iets eerder of later geraakt was was de familie Steenwijk wellicht gespaard, hoewel dat niet zeker is. Is Anton misschien gespaard gebleven omdat hij de naam van de NSB-voorganger heeft? ad 1. Dat de oorlog vele kanten heeft wordt duidelijk uit alle personen die in het verhaal voorkomen: Fake Ploeg, de zoon; Gijs Takes, de verzetsheld, die zijn vriendin verloren is, de buren van de Steenwijk; eigenlijk iedereen, tot en met zijn - latere - tandarts Van Lennep (Korea, Vietnam, demonstratie tegen de kernwapens aan het einde). Ik denk dat over alle namen van de personen is nagedacht. Die zijn ook voorbestemd toevallig. De familienaam Korteweg: zo moet je niet heten want dan leef je niet lang. De volgende passage haal ik zomaar van Wikipedia, het gaat over Hannie Schaft, naar wie ongetwijfeld Truus Coster is gemodelleerd: “Op 8 juni 1944 pleegde ze samen met verzetsstrijder Jan Bonekamp, met wie ze een relatie had, in Heemstede een aanslag op de NSB'er en banketbakker Piet Faber. Hij overleed zes dagen later. Vervolgens doodden Schaft en Bonekamp op 21 juni 1944 de collaborerende Zaandamse politiecommissaris Willem Ragut. Hierbij raakte Bonekamp dodelijk gewond, waarop Schaft onderdook. Op 5 september 1944 (Dolle Dinsdag) mislukte een aanslag door Schaft en Jan Heusdens op politieagent Willemsen. Schaft en Oversteegen waren van plan om Fake Krist op 25 oktober 1944 te liquideren, maar verzetsstrijders uit Halfweg waren hen voor.” Ik bedoel maar: kijk naar de namen. De oorlog met name de grote oorlogen: WOII (en een heel klein beetje WOI?), Korea, Vietnam, kernwapens, is natuurlijk ook een centraal thema. ad 2. Het lot van de familie Steenwijk. Anton heeft er nooit iets van willen weten; alles wat er gebeurd was hield hij buiten de deur, maar al is de verdringing nog zo heftig, het voorbestemde toeval achterhaalt hem wel. Het is een puzzel ook, puzzels waar Mulisch zelf ook zo dol op was. ad 3. De tijd: er is iets vreemds met de tijd. Het gaat over tijd en hoe die beleefd wordt: bijvoorbeeld in het begin dat de tijd eeuwigheid lijkt te worden bij zeer heftige ervaringen; dat is mijn parafrase, het lijkt erop alsof Anton depersonaliseert, buiten zichzelf treedt en daarom zo fixeert op Orion, Jupiter en de Melkweg en het licht daarvan; het enige licht dat er in die stikdonkere nacht is. Ik heb dat begin een paar keer teruggelezen, woord voor woord, want daarin, in dat eerste deel ligt alles besloten. Ik herinnerde me dat het een stikdonkere nacht was zonder maan, en het carbidlampje hadden de Steenwijken al uitgedaan. Hoe was het mogelijk dat men dan toch nog wat zag? Door het licht van heel ver weg: Orion die zijn zwaard hief, Jupiter en de Melkweg; en licht van ver weg komt tot ons gereisd uit het verleden. Dus eigenlijk is Anton dan niet ‘hier en nu’ maar in het verleden. In een periode dat de aanslag nog niet gepleegd is. Dat tijdaspect is erg ingewikkeld. ‘Alles was roerloos- en toch verstreek de tijd. Het was alsof alles glansde door dat verstrijken van de tijd, zoals kiezelstenen op de bodem van een beek.’ (in mijn ebook: 87-88): dat is natuurlijk ook een klassieke verwijzing: bijv ‘hora ruit’ (letterlijk: de tijd stroomt, de tijd loopt), en naar het Griekse ‘panta rei’: alles stroomt van de oude Griekse natuurfilosoof Herakleitos. Tijd: spertijd Anton staat met zijn rug naar de toekomst; hij leeft zijn leven achterwaarts, staat ergens. tijd is ongrijpbaar, ondefinieerbaar en is naar alle kanten uitrekbaar Dobbelsteen Ik zie ineens in mijn aantekeningen: zes schoten en dan de dobbelsteen: 6 ogen van de dobbelsteen is het hoogste wat je kunt gooien en meestal is dat bingo, maar soms niet en zeker niet in Mens-erger-je-niet, als je op precieze plek moet komen te staan met je pion. In het geval van de Steenwijken was het getal 6 ook geen jackpot. Een dobbelsteen bepaalt je lot, toeval dus... Bij dobbelsteen denk ik: ‘alea iacta est’, de teerling is geworpen, de woorden die Caesar gesproken zou hebben toen hij de Rubicon overstak om Rome te onderwerpen. En bij ‘teerling’ denk ik weer aan Syartre: Les jeus sont faits = De teerling is geworpen. Daar kan Tea veel meer over vertellen. Maar ook aan: ‘God dobbelt niet’, de woorden die Einstein gesproken zou hebben en dat zou betekenen dat toeval niet bestaat (dit vond ik: “Deze uitspraak sloeg op de onzekerheden die logischer wijs volgden uit de quantumfysica. Quantumfysica heeft als een van de basisbeginselen dat je nooit de exacte toestand van een deeltje kunt bepalen (locatie en snelheid), maar dat zekerheid in de één onzekerheid in de andere eigenschap betekent. Dat atomen niet een pad volgen, maar een som van mogelijke paden. Dit druist in tegen alles wat de klassieke natuurkunde voorschrijft. In de klassieke natuurkunde is het hypothetisch gesproken mogelijk om, wanneer je de totale toestand van het universum op een bepaald moment zou kennen, oneindig terug en vooruit te voorspellen hoe het universum er uit ziet. Toen Einstein dit onzekerheidsbeginsel voor het eerst te horen kreeg, was dit zijn opmerking - hij kon niet accepteren dat er onzekerheid zou zijn in de fundamentele wetten van het universum. Toen meer en meer gegevens binnen kwamen, en de quantumfysica meer en meer resultaten ging boeken, bleek dat Einstein het in dit geval mis had. Hij heeft vervolgens de rest van zijn carrière besteed aan het zoeken naar een manier om zijn zwaartekrachttheorie te verenigen met de quantumfysica.” (https://www.startpagina.nl/v/wetenschap/natuurkunde-scheikunde/vraag/44870/bedoelde-einstein-uitspraak-god-dobbelt/) Ik krijg allerlei associaties bij de motieven en thema’s van Mulisch. Ik laat die toe omdat een aantal daarvan hij vast ook gehad heeft. Met name die slaan op de klassieke oudheid. Maar ook natuurwetenschappelijke, omdat hij zich net als Anton interesseerde in ‘Natuur en techniek’; wie kent dat ‘jongens’tijdschrift nog? Hoed, bolhoed (en opgerolde paraplu; die draagt Anton beide in Londen als hijSaskia, zijn eerste vrouw ontmoet) van vader, wellicht reminiscentie aan hoeden van orthodoxe joden. Gleufhoed (tenminste dat denk ik) van de man met het litteken dat de ouders oppakt en misschien Peter doodschiet. Kachel / vuur / brand en in brand gestoken. In huis brandt de kachel niet meer omdat er geen brandstof meer is. Flagrante tegenstelling is de gebeurtenis dat het huis in brand wordt gestoken. Hel: intense kou en niet te harden hitte. De salamander op Antons studentenkamer als Fake bij hem is. De kachel wil niet goed trekken en Antons steekt er verkeerd de fik in. De kachel ontploft, als was het het ouderlijk huis: roet overal. Roet verduistert. De roet verduistert de sextanten, die Anton verzamelt. De sextanten die op volle zee, dus op momenten dat er geen zichtbare aanknopingspunten zijn, je de weg wijzen aan de stand van de sterren: daar zijn Orion, Jupiter en de Melkweg weer, die in die fatale nacht de mensen verlichten wat niet tot hun heil was, tot niemands heil: niet die van de familie Steenwijk, niet die van Fake Ploeg, niet die van Takes en Truus, niet die van de Kortewegs, niet die van de Duitsers, van wie er een direct die nacht de dood vindt. Alleen de familie Aarts met de ondergedoken joden, die hebben uiteindelijk geluk in die fatale nacht, maar dat weet Anton dan nog niet. Spiegel Thuis breekt de spiegel als de Duitsers de deur forceren. De verweerde spiegel op Antons kamer wordt door Fake ingegooid. Met die steen, die symbolon, waar vader het over had tegen Peter. Spiegel: reflectie en doorkijk naar een andere wereld: Alice’s Throught the looking glass. Sneeuw, roet, bloed: de kleuren van de nazivlag Roet en as vh verbrande huis; roet uit de kachel van Anton als Fake op bezoek is. Steen, de symbolon, van Fake, en later ook nog, waar? Licht, carbidlamp, het flikkerende neonlicht in de kelder van Takes, het licht van Orion, Jupiter en de Melkweg. Pitch black in de cel; hij kan Truus niet zien. Truus die in het donker van de nacht na spertijd haar huis niet meer kan terugvinden. Zoeklichten van vliegtuigen (?) die de goede Duitser doden. Kies, kiespijn, kruidnagel van moeder en aan het eind van Anton als hij door tandarts Van Lennep gechanteerd wordt om mee te doen met de vredesmars tegen de kernwapens. Humanisme en klassieke oudheid: de vader van Anton, een griffier met een bolhoed, die Spinoza leest, in het Latijn geloof ik, op het moment dat de Duitsers de deur inbeuken. Daardoor wordt de vader direct als jood bestempeld. Peter die Homerus leest on der begeleiding van zijn vader. Ik ben zelf een liefhebber van het literaire procedé dat motieven gebruikt om de structuur van een boek tot een eenheid te maken en als symbooldragers van de centrale themata. In dit geval zijn de motieven ook dragers en begeleiders van het zich ontluikende geheugen van Anton. Ik vraag me nu even af of wij als lezers meer weten dan Anton of niet; eigenlijk niet, denk ik. ‘Motieven-kunstenaars’ zijn in mijn ogen: Jeroen Brouwers in Het hout. AFTh van der Heijden in Ochtendgave. En niet de minste, misschien uitvinder hiervan: Thomas Mann. Mann had het procedé ontleend uit de muziek, en wel de muziek van Wagner. Je kunt het vergeliken met het kinderstuk Peter en de wolf: daarin hebben de verschillende personages een eigen instrument en een muzikaal themaatje, zodat je weet wat er met wie gebeurt, nou in ieder geval met wie. Bij Wagner werkt dat net zo. In de eerste twee hoofdstukken van De aanslag spiegelen en groot aantal motieven elkaar. Dus; de aanslag in 1945 en de periode van de ontmoeting met Fake in Amsterdam. Daar word ik heel blij van: alles krijgt dan zo’n vette samenhang. Mulisch vertelt het zo dat het je niet meteen opvalt, terwijl ik er behoorlijk op gespitst ben. In dit geval o.a.: spiegel, steen, roet, kachel, brand en vuur, licht en duister, kou en warmte, sextanten en hemellichamen. Anton heeft geen idee wat hem overkomt, maar als je een goede lezer en een goed verstaander bent, voel je hoe alles in zijn leven samenhangt. Ongemerkt, nou niet helemaal ongemerkt, want ik moet wel een beetje een gevecht leveren met een vol hoofd en een vol ebook en mijn gedachten omtrent het boek, een soort van ongemerkt heb ik al bijna 2100 tekens getypt. Sorry lieve lezers! Resumerend: een boek over de oorlog, over een jongen die getraumatiseerd raakt in die oorlog en hij niet alleen; zijn leven is ongewild en onbedoeld door hem maar niet door ‘het universum’ (zegt men tegenwoordig) op weg naar de ontknoping van zijn verleden: het terugvinden van zijn herinneringen. Een soort psychologische roman. Een roman waarin een puzzel wordt opgelost, een soort detectiveroman. Een genuanceerd boek over de oorlog; over de goed-fout-discussie. Een roman over morele keuzes en opvattingen. Ik vind de wijze waarop Mulisch de morele argumenten presenteert: van het verzet, van Truus, van de NSB’er, van andere politieke opvattingen, - pro en contra - , heel knap! Een tendensroman, over het voorbestemde toeval; De ontdekking van de hemel is daarvan een nog betere en letterlijker voorbeeld. Een literaire roman met in elkaar verknoopte motieven, waar ik persoonlijk heel gelukkig van word. Maar is het niet te veel allemaal, vroeg ik me af, bij de derde lezing. Heeft Mulisch er eigenlijk niet te veel in gestopt? Ik ben geneigd om te zeggen dat dat zo is. Maar dat is wel zijn manier van schrijven, denk ik. Wat vonden jullie van de uiteindelijke reden waarom Fake door Korteweg en Karin voor de deur van de Steenwijken is neergelegd? Ik bedoel die terraria met de hagedissen. Niet het gezin met de ondergedoken joden. Dat is toch eigenlijk te bizar? Het duidt natuurlijk wel iemand aan die de weg totaal kwijt is, maar niet moreel, gezien de joodse onderduikers, maar psychisch en emotioneel. En dat hij dan tot bezinning komt of nog dieper wegglijdt, nee, soort van tot bezinning komt en dan de dieren stante pede afmaakt. Ik mag dat eigenlijk niet zeggen en waarschijnlijk bedoel ik het ook niet zo, maar dierenleed lijkt nog een graadje erger dan mensenleed. Las mens heb je het besef dat dieren er helemaal niet aan kunnen doen. Mensen kunnen er altijd zelf iets aan doen, in welke barre omstandigheden ze ook verkeren. Ongelooflijk emotioneel en ontroerend vond ik de scene in de cel tussen Anton en Truus, een voor hem onbekend vrouw. Was dat voor jullie ook zo? Wat oppervlakkig vond ik anderzijds Antons huwelijken; hij lijkt meer op te hebben met zijn kinderen dan met zijn echtgenotes. Zijn vrouwen zijn natuurlijk een afbeelding, een surrogaat van Truus, en daardoor wel noodzakelijk voor Anton maar echt verbonden met hen is hij niet. Speelt hier een soort van Orfeusmotief? Of is hij gewoon niet in staat veel van hen te houden gezien zijn eigen trauma’s?

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

318803

13 maart 2018

2018-03-13T17:13:43+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

Beetje druk; morgen lees ik jullie bijdragen, Tea en Jan.

318791

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

318804

13 maart 2018

2018-03-13T17:15:31+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Hm, hier word ik even stil van, net als wanneer je naar een sterrenhemel kijkt om maar in dezelfde sfeer te blijven, een heel fijn verslag waar ik dan weer erg blij van word. Het is inderdaad een heel vol boek, maar het boek kan het hebben vind ik, hier is zoveel aan de hand en met Mulisch als architect en componist staat er niet teveel of te weinig in. De relaties van Anton staan volledig in de schaduw van Truus, zijn oorlogsmoeder, Oedipus misschien? Waarom denk jij Orfeus, omdat hij Truus niet kon krijgen? Met die hagedissen moet ik ook even slikken, in dit geval zaten de Joden ook als ratten in de val...

318791

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

318834

13 maart 2018

2018-03-13T18:39:50+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

Nou, dit zijn wel even inhoudsrijke en uitgebreide stukken, dames en heer! Ik moet op goed daarop te reageren even rustig de tijd nemen om al mijn aantekeningen weer door te nemen. En dat wordt pas aanstaand weekend, op zijn vroegst. En ja, die hagedissen...... Dat die feitelijk de reden zijn dat Fake voor de deur van de familie Steenwijk neer is gelegd..... Bizar, inderdaad, maar deels werkt dit voor mij wel, juist OMDAT het bizar is. De dood van Antons broer en ouders is te danken aan bizar toeval, aan de volkomen irrationele loop van de geschiedenis, en juist dat komt dan wel mooi tot uiting in zo'n motief, naar mijn gevoel. Maar tegelijk is het motief ook zwaar symbolisch, in de zin dat die hagedissen verwijzen naar de sfeer van het oer-oude, het Egyptische, de sfeer die nog voorafgaat aan de Westerse geschiedenis, de sfeer die bij Mulisch vaak ook verwijst naar mystiek geheim en - maar dat moet ik nog checken- de voor-rationele werelden van de alchemie en het geheimschrift. En dan zou het hagedis-motief niet alleen door zijn bizarre karakter onderstrepen dat de hele geschiedenis op bizar toeval berust, maar ook dat hij in hoge mate een pre-rationeel karakter heeft en een soort van geheimschrift is. Schrijven is volgens Mulisch vooral het raadsel vergroten, mede om die reden benadrukt hij nogal eens dat het schrift uitgevonden is in Egypte, en naar die sferen (en dus: de alle raadsels vergrotende werking van het schrift en de literatuur en de wereld) verwijst hij volgens mij met de hagedissen. Maar goed, zoals gezegd: ik moet mijn aantekeningen nog nalezen!

318791

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319110

14 maart 2018

2018-03-14T13:10:20+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

@ Nico Ik ga gewoon lekker door met vrij associëren. Ik moet nu ook denken aan ons 'hagedissenbrein': de meest dierlijke, atavistische (zeg ik dat goed?) plek in onze hersens: bij gevaar: vluchten of terugvechten. Cortisol is geloof ik het hormoon dat daarvoor verantwoordelijk is. Scarabee, die associatie krijg ik ook, bij Egypte en dieren; een kever is geen hagedis natuurlijk. En dan denk ik ook aan Poe, van wie Mulisch volgens mij ook erg hield. Mulisch hield erg van puzzelen. Dat blijkt hier oa uit dat cryptogram, 'ravage' iets met een zonnegoed (idd Egyptisch) en 'chaos'. Het vreemde geval doet zich voor dat ik erg hou van woordspelletjes en op zich ook van cryptogrammen maar ik ben er zelf zo ontzettend slecht in, in het oplossen ;-)

318834

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319301

14 maart 2018

2018-03-14T19:42:33+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

Ik ben dus zelf ook erg slecht in cryptogrammen of cryptogram-achtige verwijzingen zoals Mulisch die in al zijn boeken stopt. Tegelijk ben ik wel weer heel gecharmeerd van het motief van codes willen kraken, of tevergeefs worstelen met de code of het cryptogram of een patroon (zoals het suggestieve patroon aan het begin van "De aanslag") dat een verborgen antwoord op alle raadselen bevat. Ziedaar mijn soms wat dubbele gevoel bij Mulisch. Ik hou ervan hoe hij het raadsel vermenigvuldigt en vergroot. In hou ervan hoe hij Anton ook vergeefs laat pielen met cryptogrammen en suggestieve patronen, daarmee de uiteindelijke onoplosbaarheid van Antons verhaal onderstrepend, d.w.z. het ontbreken van een duidelijke allesverklarende oorzaak (want het lot van zijn familie was absurd en berustte op redeloos toeval, kende dus geen rationeel patroon). En ik vind het ook nog wel mooi hoe hij zijn boek vol motieven stopt, terwijl ik Frans de Rover bewonder omdat hij al die motieven ziet. Maar de veelheid van die motieven en het "cryptogram-achtige" ervan wordt mij aan de andere kant ook wel eens te veel, te gekunsteld, te geforceerd. Mooi boek hoor, "De aanslag", prachtig zelfs, en de bewondering overheerst, maar toch is het mij soms te vol en te gekunsteld.

318834

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319306

14 maart 2018

2018-03-14T19:47:09+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Adrenaline en cortisol worden geproduceerd bij stress. 'Een heel klein deeltje van de informatie stuurt het rechtstreeks door naar het reptielenbrein, de amygdala. Het grootste deel van de informatie gaat naar de cortex, waar een weloverwogen proces plaatsvindt. Dat vertaalt de prikkels, bedenkt een reactieplan en informeert vervolgens de amygdala. Maar daar kan die amygdala allemaal niet op wachten. Die reageert instinctief en supersnel op de eerste prikkel die het herkent, door een enorme hoeveelheid hormonen en neurotransmitters – adrenaline – in je lijf te pompen.' Mulisch hield van Poe, hij had in DOVDH de kraai Edgar genoemd toch? Cryptogrammen, die uit de VK heb ik jaren achtereen elke zaterdag opgelost, heb ik nu absoluut het geduld niet meer voor.

318834

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319487

15 maart 2018

2018-03-15T09:39:18+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

Mulisch hield absoluut van Poe.

318834

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

318852

13 maart 2018

2018-03-13T19:08:32+01:00

Jan Haas

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/berlijn.jpg

https://www.hebban.nl/!/jan-haas

127953

Je manier van schrijven, associatief, maakt dat ik meteen wil reageren. Knap geschreven zeg! En gelukkig ben ik niet de enige die weer met Thomas Mann komt aandragen :-) Over het ingewikkelde tijdsaspect en Orion, ik koppel het direct aan de eerste zin: "Ver, ver weg in de tweede wereldoorlog. " en dus niet: lang, lang geleden. Ik koppel het ook aan de opmerking over tijd en afstand in Het stenen bruidsbed: over de opmerking dat afstanden in tijdseenheden worden uitgedrukt (het is nog een half uur rijden). Ik heb geen helder antwoord geformuleerd, maar hier ligt wel de sleutel. Ook met amor fati ga ik met je mee. Dit geeft namelijk antwoord op één van mijn vragen: Waarom heet de vijfde episode niet de vijfde episode, maar de laatste episode? Dit duidt erop dat er iets wordt afgerond immers, maar wat? Het antwoord is nu simpel: Anton aanvaardt zijn lot, hij omarmt het. En daarmee is het verhaal klaar, rond, af.

318791

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319114

14 maart 2018

2018-03-14T13:12:38+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

Nee, Jan, hier zit ook een Thomas Mann-liefhebber achter het toetsenbord, hoewel ik het lezen van zijn werk geweldig vind, baal ik ook altijd weer een beetje dat het me zoveel tijd kost, want ik moet alsmaar nadenken en verbanden leggen. Dat zegt meer over mij natuurlijk dan over Mann. En over Mulisch. Zou wel fraai passen, dat amor fati, maar ik ben er toch niet zeker van of Mulisch dat zo heeft bedoeld.....

318852

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319928

15 maart 2018

2018-03-15T22:38:49+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

@Jan en @Roosje, wanneer je jezelf opnieuw geboren laat worden en wel zo dat je je vaderschap aanvaardt en je zoon-zijn achter je laat, is het dan niet zo dat je tegelijkertijd je noodlot juist niet aanvaardt maar je je openstelt voor het nieuwe? Ik denk mee met jullie hypothese.

318852

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319940

15 maart 2018

2018-03-15T23:31:56+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Toevallig kwam ik zojuist deze passage tegen in Hermann Hesse-Siddharta: ‘ 'Op dit ogenblik hield Siddhartha op met het noodlot te vechten, hield hij op te lijden.' En nu twijfel ik of dat door het noodlot te omarmen in plaats van zich ertegen te verzetten de cartharsis wordt bereikt, dus ook door Anton. Zo kan het ook uitgelegd worden denk ik.

318852

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

318859

13 maart 2018

2018-03-13T19:17:29+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Toeval? Ik ben 2 novelles van Thomas Mann aan het analyseren en wat kom ik tegen? ‘Inderdaad is er, literair gezien, weinig meer te bekennen van het burgerlijk-psychologisch stadium, dat eraan voorafging (en waarin de meeste schrijvers zich nog bevinden). Dit wijken van de psychologie voor de mythologie is vooral merkbaar uit de dialogen. Deze personen spreken niet, maar declameren: indicaties over toonval of gezichtsexpressie komen zo goed als niet voor. Deze wezen leven niet op de gerenommeerde psychologische wijze, zij betekenen. Dit is mythologie en men kan Aeschulos en Sofokles noemen. Hier is iets zeer belangrijks gaande , dat zijn terugslag zal hebben op de gehele, doodlopende romankunst. Een bijkans tachtigjarige pionier is hier aan het werk.’ (Harry Mulisch, Literair Paspoort, oktober 1953. 'Thomas Mann, een pionier')

318791

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320424

16 maart 2018

2018-03-16T19:43:21+01:00

Hetty

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/foto2%286%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/hetty-3

191753

Mulisch stopt veel, heel erg veel in zijn boek de aanslag, zoveel is meer dan duidelijk.....of het teveel is? Misschien.... Toevallig ben ik nu ook een ander boek (Geteld, gewogen, gebroken van Erik de la Porte) aan het lezen waar verschrikkelijk veel in verweven zit, op gebied van symboliek, kunst, filosofie, psychologie, mythologie enz., ik heb al vele pagina's aantekeningen gemaakt van al deze verwijzingen en ook van vele mooie citaten. Bij dit boek vraag ik me echt regelmatig af of er niet teveel in verwerkt is, is het niet een doel op zich geworden om het maar zo mooi en diepgaand mogelijk te maken? Dit had ik tijdens het lezen van de aanslag juist totaal niet, ik wist dat er veel in zat, ik haalde er veel uit (heb ongetwijfeld nog meer gemist...) maar het overheerste het verhaal niet voor mij, het is aanwezig, absoluut, maar niet storend vind ik.

318791

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

318892

13 maart 2018

2018-03-13T20:07:05+01:00

Truusje Truffel /Marjon Nooij

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/avatar%2810%29.png

https://www.hebban.nl/!/TruusjeTruffel

112359

Allereerst mijn complimenten voor de mooie verslagen die jullie hier hebben gepresenteerd. Ik dacht: Dinsdagavond ben ik er als de kippen bij met mijn verslag, maar ik zie dat jullie allang jullie stukjes hebben geplaatst. Die ga ik nog eens doorlezen. Wat ik wel al heb gezien is dat de uitleg, motto, motieven thema's heel herkenbaar zijn, omdat ik ze zelf ook in mijn verslag heb staan. Er is op internet een schat aan informatie over dit boek te vinden en de aangehaalde dingen heb ik ook gevonden in allerlei boekverslagen die er te vinden zijn. De scène waarin Anton bij Truus in het donker troost zocht is inderdaad iets wat hard aankomt tijdens het lezen. Ook dat Truus op dat moment een volstrekt vreemde voor hem is Truus hem niet alleen lichamelijke bescherming biedt, maar ook door niets te zeggen wat belastend voor hen beiden zou kunnen zijn. Dat hij minder van zijn vrouwen lijkt te houden dan van zijn kinderen, zou ook zijn oorsprong kunnen vinden in een stuk zelfbescherming. Wie hij lief had verloor hij. Of Mulisch het boek té vol gestopt heeft? Zelf denk ik niet dat er een teveel kan zijn. Wie het boek leest om een mooi verhaal te lezen leest gewoon een mooi verhaal. Degene die wat dieper het boek in willen duiken en veel opzoeken gaan de thema's en motieven vanzelf herkennen. Veel parate kennis van literatuur heb ik niet opgedaan op de Havo, dus lees ik met de tablet en literatuurboeken steeds bij de hand en ben veel tijd bezig met zoeken naar betekenissen. Voor mij is het prachtig om die dingen dan te ontdekken in het boek en ik begin te merken dat ik steeds beter zie wat me zou moeten opvallen. Als aanvulling op de veelvuldig gebruikte letters A en S heb ik nog gevonden dat HM dit boek eerst de titel De as had toebedeeld en dat dit later De aanslag is geworden. Als aanvulling op het steenmotief is het noemen in het 1e hoofdstuk van 'symbolon'. Een steen die doormidden geslagen werd en aan twee personen werd gegeven en het bewijs was dat twee mensen bij elkaar horen, wanneer ze in elkaar passen. Dit doet me denken aan de vrienschapskettinkjes die mijn dochters met hun hartsvriendinnen kochten. Beiden hadden de helft van een hart aan hun ketting hangen. Fascinerend om te ontdekken dat er zoveel in een boek te herkennen is. Het liefst had ik, net als Jan aangeeft, pas na lezing op zoek willen gaan naar motieven er, maar daar moet ik nog wel even op trainen. Ik heb in ieder geval het gevoel dat ik ondertussen al aardig op de goede weg ben.

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

318903

13 maart 2018

2018-03-13T20:19:24+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Mooi Marjon dat je veel gevonden hebt, er staat idd veel op internet, maar dan nog is het bijna ondoenlijk alles te verwerken in een verslag. Hoe meer Mulisch je leest hoe meer je herkent denk ik. Intensief project😊

318892

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

318910

13 maart 2018

2018-03-13T20:27:27+01:00

Truusje Truffel /Marjon Nooij

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/avatar%2810%29.png

https://www.hebban.nl/!/TruusjeTruffel

112359

Dan wordt het de 'Hoogste tijd' dat ik meer Mulisch ga lezen. Dit boek beviel me in ieder geval beter dan het bruidsbed, maar ik kwam toch dingen tegen die ik daar uit herkende. Wat ik zeer frappant vind, is dat in 2007 de 50ste!!!! druk van de pers rolde en er toen al 705.000 exemplaren van De aanslag waren gedrukt. Menig auteur zal daar jaloers op zijn.

318903

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

318912

13 maart 2018

2018-03-13T20:30:10+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

De tandarts in elk geval😁, ja indrukwekkend aantal!

318903

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319127

14 maart 2018

2018-03-14T13:20:05+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

Het is natuurlijk dat je dit boek ook op een betrekkelijk oppervlakkig nivo kunt lezen. Daarom had ik er bij 1e lezing niet zo veel mee op. Soms is zo'n vol boek wel belastend voor mijn hoofd. Ik zoek niet zo heel veel op. Ik voel me vrij om te associëren en in mijn geheugen te zoeken. Maar ik heb veel scholing gehad natuurlijk ;-) Niet vervelend bedoeld, dat weten jullie; ik ben altijd een enorme studiebol geweest. Toch is het procédé van de literaire motieven pas en paar jaar geleden bij me gaan leven. En toen zag ik het pas. Mulisch etaleert ook wel graag zijn kennis uit de klassieke oudheid. Onderwijl dacht ik, nog met Hadrianus' gedenkschriften van Yourcenar in herinnering: zo'n pretje was het leven toen ook niet. Ik denk dat ik op enig vrij moment toch maar weer opnieuw De ontdekking van de hemel ga lezen.

318903

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319298

14 maart 2018

2018-03-14T19:39:31+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Wanneer je De ontdekking van de hemel gaat herlezen zul je zien dat alle motieven waarover hij ooit geschreven heeft samenkomen in deze schitterende roman. Ik wil best met je meelezen, zou de derde keer worden, maar ik vind hem zoooo mooi!

318903

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319307

14 maart 2018

2018-03-14T19:48:00+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

Jahaa, "De ontdekking van de hemel" is volgens mij Mulisch' ultieme meesterwerk! Niks ten nadele van "De aanslag", dat ik ook weer met veel plezier herlezen heb, maar herlezing met leesclubdiscussie een tijd geleden van "De ontdekking van de hemel" was een NOG ultiemere pret!

318903

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319394

14 maart 2018

2018-03-14T22:06:49+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

@ Marjon en @Roosje: het aardige van veel van zijn latere werk is dat het gewoon "om het verhaal" gelezen kan worden en "op de motieven en diepere lagen". Het vroegere Mulisch-werk is manifest cryptisch en duister en van veel diepere lagen doordesemd, daarmee ook onleesbaar voor wie daar niet van houdt. De latere Mulisch is dat alles ook, maar op meer verborgen wijze omdat hij ons En een helder, leesbaar en goed geconstrueerd verhaal voorzet EN een duistere geschiedenis die daaronder schuilgaat. En eigenlijk hou ik wel van zowel dat verhaal als het duistere verhaal eronder. Want beiden zitten goed in elkaar, naar mijn smaak. Dat is zo in "De ontdekking van de hemel", "Hoogste tijd", "Twee vrouwen", maar zeker ook in "De aanslag". In "De aanslag" past hij volgens mij ook bepaalde stijltrucs toe die hij in eerder werk ook toepaste, maar dan implicieter. Aan het slot bijvoorbeeld, tijdens de demonstratie, lijkt het wel alsof Anton herboren wordt, wat mede komt door allerlei beeldspraak die aan bevruchting en stromende spermacellen doet denken. Iets wat ik bij eerste lezing niet eens had gezien, maar nu wel: dat komt weer omdat dit motief ook in "Het zwarte licht" zat, maar dan veel explicieter. En in "Het zwarte licht" duidt dit motief ook echt op de verwekking en vervolgens geboorte van een geheel getransformeerde wereld en een geheel getransformeerde hoofdpersoon. Wel erg verleidelijk om die wedergeboorte-motieven in "De aanslag" dan ook zo te lezen. Op zijn minst als de wedergeboorte van Anton. Wat ook goed past bij al die toespelingen op alchemie waar "De aanslag" bol van staat. En oké, deze interpretatie is erg speculatief, maar Mulisch lezen betekent dat he gewaagd moet durven speculeren. Dat is bovendien ook gewoon leuk, zelfs als mensen nu gaan aantonen dat ik helemaal ongelijk heb. Ander voorbeeld: in met name "Archibald Strohalm" is de hoofdpersoon openlijk een soort proefpersoon van de alwetende verteller, iemand dus waarmee de verteller bepaalde "proefopstellingen" doet. De verteller laat Archibald in situaties terecht komen die hij zelf niet aandurft, en schrikt zich dan wezenloos van het resultaat. Hij staat dan model voor een soort transformatie van alchemistische aard, waar de lezer en de schrijver van kan dromen, maar die te riskant is om daadwerkelijk te proberen. Vandaar dat de verteller die transformatie alleen INDIRECT doorleeft, VIA de door hem bedachte Archibald Strohalm. En de lezer zit in dezelfde positie: ook hij kan meeleven met alchemistische transformaties, maar dan VIA Archibald Strohalm en niet in eigen persoon. Welnu, met die voorkennis in het achterhoofd (!) viel het mij op dat Anton aan het slot van "De aanslag" sterk van bovenaf wordt bekeken: de lezer EN de verteller bekijken hem van boven. Voorts vielen mij nu sterker diverse verwijzingen op naar het schrijfproces zelf: bij Mulisch heel significant, want hij ziet het literaire schrijven als een alchemistische wetenschap die zichzelf onderzoekt, als een proefopstelling die zijn eigen raadsel exploreert. Ergens in "De aanslag" wordt gezegd dat elk verhaal gaat over een daaronder schuilend duister onvertelbaar verhaal, en dat is hetzelfde, door het alchemisme en manierisme geïnspireerde idee. Als je dat allemaal weet, dan valt ook op dat het begrip "demonstratie" dubbelzinnig is: het is de demonstratie tegen de raketten waarin Anton meeloopt, maar ook de demonstratie van het schrijfproces. Antons geschiedenis "demonstreert" als het ware dat "zijn verhaal een vergelijking is van een ander verhaal, en dat het er om gaat dat andere verhaal te weten te komen". Maar dat andere verhaal is dan het onvertelbare, niet te duiden zo duistere verhaal ONDER de zo helder lijkende verhaallijn van "De aanslag". Nou ja, geen idee of ik op dit late uur nog helder en te volgen ben, maar DAT motief, het motief van het verhaal dat zijn eigen alchemistische duisterheid demonstreert en zijn eigen karakter van exploreren en daardoor vergroten van raadsels, DAT zie je alleen als je meer van Mulisch kent. En ook vooral als je het boekje van Frans de Rover over "De aanslag" bij de hand hebt, want dankzij dat boekje zag ik wel meer voorbeelden van het motief dan ik zelf had gezien. En ze werden door hem ook veel beter uitgelegd en doorgrond dan ik zelf had gekund.

318903

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319410

14 maart 2018

2018-03-14T23:11:56+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

@Nico, jij hebt het in het begin van je rede over herboren, maar ik dacht dat hij in de cel bij Truus herboren werd, de cel als baarmoeder, donker etc. Blijft over dat de conceptie plaats zou vinden bij de demonstratie, maar die komt dan wel na de geboorte. Hier worden de raadsels wel heel erg vergroot. Welk spel met de tijd kunnen zouden we hier op los kunnen laten? Iets met de sterren, je kijkt ernaar, maar je kijkt in het verleden en dan wel zover terug dat de tijd tussen conceptie en geboorte wel klopt?

318903

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319420

15 maart 2018

2018-03-15T00:25:41+01:00

Truusje Truffel /Marjon Nooij

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/avatar%2810%29.png

https://www.hebban.nl/!/TruusjeTruffel

112359

@Nico, heel erg bedankt voor je relaas met veel uitleg. Dat ga ik morgen nogmaals rustig nalezen. Door dit boek ben ik wel nieuwsgierig geworden naar het andere werk van Mulisch. Het is toch leuk om enkele motieven herkend te hebben die ook in Het stenen bruidschat voorkwamen. Ik heb aardig wat naslagwerk verzameld over de beste man en ik wil me meer in zijn werk verdiepen. Deze club werkt absoluut inspirerend.

318903

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319448

15 maart 2018

2018-03-15T07:58:05+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

@Tea: tja, in de cel bij Truus heeft Anton inderdaad al een symbolische (weder)geboorte. Die op meerdere manieren paradoxaal is. Ten eerste omdat die geboorte ongeveer parallel loopt met het verlies van zijn eigen moeder, en omdat substituut-moeder Truus medeverantwoordelijk is voor de keten van gebeurtenissen die ertoe leiden dat Anton wees wordt. Ten tweede omdat er later in het verhaal duidelijk sprake is van een Oedipous-complex: Anton blijkt zijn eerste vrouw verkozen te hebben omdat deze volgens hem lijkt op de VOORSTELLING die hij zich van Truus gemaakt heeft in het donker, terwijl hij Truus dus nooit goed heeft kunnen zien. En tja, in Mulisch' erg eigenzinnige interpretatie van het Oedipus- complex gaat het om het willen omdraaien en overwinnen van de tijd, want door te trouwen met je moeder keer je de normale orde der dingen om en zet je de chronologische en lineaire tijd een hak. Overigens is dit ook nog eens een paradoxale vermenging van verlangen en taboe: ja, Anton verlangt onbewust naar het overwinnen van de tijd (net als wij allen, aldus Mulisch), maar ervaart het tegelijk als iets wat totaal niet deugt. Daarom scheidt hij ook van zijn eerste vrouw (want door met haar te trouwen trouwde hij symbolisch met Truus, die weer symbolisch zijn moeder was). En dat "niet deugende" taboe-karakter (en wellicht ook: het karakter van ondoorgrondelijk geheim) wordt misschien tevens gesymboliseerd door het gegeven dat Anton Truus alleen 'ziet' in het ondoordringbare duister van zijn cel. Waarbij die duistere cel ook weer een alchemistisch symbool is van het duister waar de geïnitieerde tijdens zijn transformatie "doorheen" moet. Maar goed, daarna is er dus het slot van "De aanslag", met die demonstratie: een gebeuren dat ik - met Frans de Rover- ook weer interpreteer als (weder)verwekking en (weder)geboorte van Anton. Dus twee wedergeboortes, het kan niet op. Is dan die tweede wedergeboorte nog een keer een soort symbolische omkering van de tijd!!?? Zou kunnen, ik weet het niet. Lijkt wel waarschijnlijk, want twee keer HER-boren worden is een vrij effectieve manier om de tijd (en de causale keten van oorzaak en gevolg) te fucken. Maar fascinerend vind ik vooral dat Anton de eerste keer herboren wordt als wees, dus als een nieuwe Anton die vanaf nu ouderloos door het leven moet, en de tweede keer als een hard schaterlachende en wederom nieuwe Anton die eindelijk beter (hoewel nog steeds maar ten dele) begrijpt hoe de noodlottige keten van gebeurtenissen in beweging kwam en waarom het lijk voor zijn ouderlijk huis is gelegd, en die DOOR die schaterlach als het ware het absurdistische toeval van die gebeurtenissen doorvoelt en aanvaardt. En dat zijn twee heel verschillende wedergeboorten, twee verschillende soorten van initiatie en alchemistische transformatie. Waarbij die tweede wedergeboorte eigenlijk te maken heeft met het beter doorgronden en aanvaarden van zaken die gebeurd zijn nog voor zijn eerste wedergeboorte. Ook dat zou je misschien als spel met de tijd kunnen zien. En het doet inderdaad denken (zoals Tea zegt) aan het effect van sterrenlicht dat je NU ziet, terwijl het uit het VERLEDEN afkomstig is, want dat licht doet er lichtjaren over om hier te komen en de ster zelf is vaak al dood. Zoals ook zijn eerste vrouw een soort "lichtbeeld" was van de dode Truus, althans van Antons voorstelling ervan want hij heeft Truus alleen in het duister gezien.

318903

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319470

15 maart 2018

2018-03-15T09:11:58+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

@Nico, dit vind ik een heel plausibele verklaring, alles klopt, twee maal hergeboren worden, waarvan de tweede keer als de volwassenen Anton, die het verleden aanvaardt en zich nu een vader voelt in plaats van een zoon.Ik vindt trouwens die laatste scène zo goed in elkaar zitten, zoals hij ook zijn zwangere dochter tegenkomt in de mensenmassa, weer een conceptie, een herhaling, vervolmaking.

318903

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319489

15 maart 2018

2018-03-15T09:44:37+01:00

Jan Haas

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/berlijn.jpg

https://www.hebban.nl/!/jan-haas

127953

Archibald Strohalm, zijn initialen AS. Dus dat as-motief zit vanaf het allereerste begin in het werk van Mulisch?

318903

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319494

15 maart 2018

2018-03-15T09:48:48+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Mooi!!! Ik heb zin om dat boek te lezen...

318903

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319796

15 maart 2018

2018-03-15T19:43:39+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

@Jan: ja, A.S zit meteen al in de eerste roman van Mulisch, onder meer verwijzend naar de initialen van zijn moeder Alice Schwartzer. En ik meende dat er sowieso flink wat "A.S" zit in flink wat Mulisch-boeken. Binnen "De aanslag" op een manier die weer lekker de paradoxaliteit verhevigt: de auteur Mulisch geeft de initialen van zijn moeder aan zijn hoofdpersoon, en die hoofdpersoon heeft dan weer een soort symbolische Oedipus-relatie met de symbolische figuur Truus.

318903

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319804

15 maart 2018

2018-03-15T19:53:21+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

@ Tea: ja, inderdaad, bij zijn tweede wedergeboorte is Anton de vader i.p.v. de vaderloze zoon, en de aanwezigheid van die dochter versterkt dat vaderschap EN het conceptie-idee. Ik had dat nog helemaal niet zo gezien, maar je hebt volgens mij gelijk.

318903

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319917

15 maart 2018

2018-03-15T22:22:11+01:00

Truusje Truffel /Marjon Nooij

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/avatar%2810%29.png

https://www.hebban.nl/!/TruusjeTruffel

112359

Ik zit net te lezen in het boek 'Zijn eigen land' en daar staat een foto in van de eerste cover van dit werk: De As

318903

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320360

16 maart 2018

2018-03-16T18:28:54+01:00

Gigi Leestgraag

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/image%28819%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/gigi-leestgraag

195796

Aha, hier staan Alice Swarts en Archibald ook al genoemd. Geweldig die tweede wedergeboorte. Ik had die echt niet gezien en je begint het verhaal @Nico en ik zie het helemaal gebeuren.

318903

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319434

15 maart 2018

2018-03-15T06:43:52+01:00

rietje pieters

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/funny%20picture%20of%20our%20goat%20asterix%282%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/rietje-pieters

190475

Knap geschreven verslagen die hier verschijnen waarmee het meeste al gezegd is denk ik op enkele details na. De werken van Mulisch zijn net zo bijzonder interessant omdat je deze op verschillende niveau's kan lezen en beleven, want laat ons eerlijk zijn, ieder boek van Mulisch is een belevenis. Je kan het lezen als een verhaal tout court, zonder er dubbele bodems, verbanden of verwijzingen bij te zoeken. Dit bezorgt je gegarandeerd enkele aangename leesuurtjes die je zeker zullen bijblijven en aanzetten tot het herlezen van het boek. De verhalen die Mulisch schreef zijn zonder meer beklijvend te noemen en dompelen de lezer onder in een geheel aan Mulisch eigen sfeer. Je kan aan de andere kant natuurlijk het verhaal gaan uitspitten en overal de betekenis gaan achter zoeken, wat zijn werken dan ook een extra dimensie geven. Hoe dan ook, de werken van Mulisch zijn zeker een must en een verrijking.

318892

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319490

15 maart 2018

2018-03-15T09:45:53+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

@Nico: met je eens dat zijn vroeger duisterder en cryptischer is, daarom hield ik er vroeger erg van; aanvankelijk vond ik zijn meer verhalende romans minder; en wat mij stoorde in De Ontdekking van de hemel was dat het cryptische en mystiek ineens zo 'helder' wordt; je wordt voorgeschoteld. Het is maar wat je smaak is. Ik ga nog een poging doen het boek te herlezen om mijn oordeel te herzien. Dat hoop ik tenminste. Maar nu even niet. Bij Mulisch is het mengeling van ratio - als in puzzels en cryptogrammen- en een soort mystiek of esoterisme. Dat heeft mij altijd in zijn werk aangetrokken. Ik denk dat je zijn werk niet helemaal kunt doorgronden, omdat hij zijn persoonlijke hersenkronkels opschrijft. Een deel kun je oplossen en achterhalen. Het einde is een typisch Aristotelische catharsis! Ik schrijf het liever op zijn Grieks met 'k' maar mijn woordenboek zegt dat het met 'c' moet, op zijn Latijn. De episode met Truus is cruciaal, ook letterlijk als een scharnierpunt of kruispunt hoe je zoiets ook noemt. Moeder, geliefde, muze, priesteres, wijze vrouw. Ik lees jullie straks nog even verder.

319434

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319536

15 maart 2018

2018-03-15T11:23:29+01:00

rietje pieters

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/funny%20picture%20of%20our%20goat%20asterix%282%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/rietje-pieters

190475

@Roosje de Vries De ontdekking van de hemel was het eerste boek van Mulisch dat ik las en ik was dadelijk verkocht. Bij herlezing van dit boek vind je ook telkens iets nieuws, het blijft je verrassen. Dit trekt mij zo aan in zijn werk.

319434

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319800

15 maart 2018

2018-03-15T19:49:33+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

@Roosje: ik weet zo net nog niet of de latere boeken van Mulisch minder cryptisch en duister zijn dan zijn eerste. Wel is dat cryptische en duistere karakter nu meer verborgen, in een duister verhaal dat schuil gaat onder een helder en soms zelfs ogenschijnlijk simpel verhaal, maar dat verborgen duistere verhaal is naar mijn idee niet per se helderder dan de cryptische verhalen van de vroege Mulisch. Al denk ik wel dat Mulisch nooit meer zo cryptisch geschreven heeft dan in "De verteller", maar ik vraag mij af of "De aanslag" of "Hoogste tijd" of "De ontdekking van de hemel" (mijn favoriete Mulisch!) nou echt duidelijk helderder zijn dan "Het stenen bruidsbed" of "Het zwarte licht". Maar goed, ik vraag mij dat dus alleen maar af, WETEN doe ik het niet.

319434

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320688

17 maart 2018

2018-03-17T11:31:24+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

Nog even over die meerdere lagen (de heldere en de niet heldere) in "De aanslag". In het boekje van De Rover over "De aanslag" staat ook een lang interview met Mulisch, met vragen van lezers, gemodereerd en opgetekend door Joop van Tijn in Vrij Nederland. En daarin zegt Mulisch onder andere: "Ja god, ik word ook getourmenteerd door bepaalde samenhangen die ik ontwaar in de werkelijkheid en die ik wil uitdrukken en dat is hier in een tweede, verborgener laag gebeurd. Want het is niet alleen maar één leesbaar boek, het is NOG iets, dit boek. En vroeger lag dat meer aan de oppervlakte, da's waar. Waarom? Ja, dat weet ik niet. Hoe ontwikkelt een mens zich?" Dus ja, hier zegt Mulisch zelf ook dat hij vroeger gewoon duistere verhalen schreef, en dat hij in "De aanslag" dat duistere verhaal laat schuilgaan onder een helder verhaal, dat hij er nu voor kiest om een leesbaar boek te schrijven met daarin verborgen een veel minder leesbaar boek. Wat misschien het duistere nog accentueert, bedenk ik mij nu, omdat hij het nu niet presenteert aan de oppervlakte van het verhaal (zoals hij in "Het zwarte licht" doet) maar in het verborgene onder dat oppervlak. Maar grappig is ook dat Mulisch zegt dat hij niet weet waarom hij dat doet. Elders in het interview zegt hij zelfs dat hij schrijft als een slaapwandelaar. Wat ik trouwens ook interpreteer als: hij laat zich leiden door zijn onbewuste, en door het onbeschrijfbare dat zich daarin manifesteert. En tevens fascinerend is dat dat hij zegt "ik word ook getourmenteerd door bepaalde samenhangen die ik ontwaar in de werkelijkheid en die ik wil uitdrukken". Hoe cryptisch en duister en onnavolgbaar en hoe (volgens sommigen) gekunsteld hij ook schrijft, het BLIJFT gaan om "samenhangen in de werkelijkheid". En DIE wil hij uitdrukken. Dat zijn dan kennelijk wel "tourmenterende" samenhangen, dus Mulisch is erdoor gekweld en geobsedeerd (en we weten dat hij in hoge mate geobsedeerd was door WO II), EN samenhangen met een ook voor Mulisch zelf in hoge mate cryptisch en duister karakter. En exact DAT wil hij dan, denk ik, uitdrukken in de meer hermetische en geheimzinnige lagen van "De aanslag".

319434

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320720

17 maart 2018

2018-03-17T12:23:42+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

Nog iets anders: in hetzelfde interview zegt Mulisch "Het begint altijd bij het concrete. En daar komt dan voor de lezer een abstract niveau in zijn hoofd bij. Maar dat kan in de literatuur alleen DOOR het concrete overgebracht worden". Ik interpreteer dat als volgt: Mulisch ziet bepaalde samenhangen in de werkelijkheid die hem tourmenteren, bijvoorbeeld - zoals hij nog weer elders in het interview zegt - dat iedereen in een oorlogssituatie altijd schuldig is. Want ook de mensen die tegen de slechteriken zijn maar niks doen laten toe wat er gebeurt, en ook degenen die met geweld in het verzet komen maken zich schuldig, zij het op soms andere en onbedoelde manier. Over dat soort absurde samenhangen en fenomenen kun je een traktaat of een filosofische verhandeling schrijven, maar Mulisch kiest er bewust voor het vorm te geven als een verhaal, een concrete geschiedenis met concrete gebeurtenissen en personages. En om uit te drukken hoe duister en ingewikkeld en ongrijpbaar die samenhangen zijn brengt hij ONDER dat tamelijk concrete verhaal een laag aan vol hermetische duisterheid en symbolen. Die laag maakt natuurlijk ook het verhaal rijker en spannender, maar de duistere kant ervan is niettemin volgens mij minstens zo wezenlijk. Mulisch zei in "Voer voor psychologen" immers niet voor niets "Het beste is, het raadsel te vergroten". Goed, zo interpreteer ik dat dus. Op nogal speculatieve wijze, dat geef ik meteen toe, maar daar nodigt Mulisch zelf ook erg toe uit, en ik vind dat bovendien leuk.

319434

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320996

17 maart 2018

2018-03-17T17:54:08+01:00

Jan Haas

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/berlijn.jpg

https://www.hebban.nl/!/jan-haas

127953

En dat is weer leuk om te lezen allemaal, zeker.

319434

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319129

14 maart 2018

2018-03-14T13:20:32+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

Zijn er nog meer mensen die meelezen dan Marjon, Tea, Jan, Nico en ik?

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319135

14 maart 2018

2018-03-14T13:29:11+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

@Jan, ja, Truus is een van de belangrijkste personages in het boek; misschien wel de belangrijkste. Mooi gezegd: begin en einde, alfa en omega; en scharnierpunt; muze ook bijna, priesters, moeder en geliefde.... Ik kan je post namelijk niet zo snel terugvinden...

319129

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319143

14 maart 2018

2018-03-14T13:40:31+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

Ja, logisch dat ik dacht dat Anton van achter Korteweg heette. Anton Korteweg was (niet meer denk ik) de directeur van het Letterkundig Museum. Gelukkig.... dat kan ik weer verklaren....

319135

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319211

14 maart 2018

2018-03-14T16:07:25+01:00

Jan Haas

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/berlijn.jpg

https://www.hebban.nl/!/jan-haas

127953

Over Truus en begin en einde: moest ik ook wel aan denken aan alfa en omega, maar ik zat op een ander spoor dat beter aansluit: ik zocht naar de Feniks die uit zijn as (!) herrijst. Dat zit er met die geschiedenis van Anton en Truus wel een beetje in, maar het rammelt te veel vond ik. Wie weet ziet iemand anders het wel? Als Korteweg nou eens een volière op zijn zolder had gehad in plaats van een terrarium voor salamanders, dan hadden wij Mulisch al vast veel beter begrepen :-)

319135

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319782

15 maart 2018

2018-03-15T19:12:41+01:00

Hetty

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/foto2%286%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/hetty-3

191753

@Roosje: ik heb het boek ook gelezen maar helaas nog geen tijd gehad om hier mee te lezen/reageren....hopelijk morgen wel :-)

319135

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319220

14 maart 2018

2018-03-14T16:51:32+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

Haha

319129

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319221

14 maart 2018

2018-03-14T16:56:15+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

Alfa en omega: dat was Christus toch, die dat zei? Hij is ook een soort feniks maar zonder vuur en as. Maar wel net als Truus ter dood gebracht. Enfin…

319220

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319222

14 maart 2018

2018-03-14T16:59:05+01:00

Jan Haas

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/berlijn.jpg

https://www.hebban.nl/!/jan-haas

127953

Ik ben de alfa en de omega, dat zei hij, klopt. Ja feniks en Jezus verrijzen allebei. Staat me bij dat de feniks het alleen steeds weer doet toch?

319220

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319266

14 maart 2018

2018-03-14T18:38:50+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

klopt. Een ongoing process

319220

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320362

16 maart 2018

2018-03-16T18:32:24+01:00

Gigi Leestgraag

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/image%28819%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/gigi-leestgraag

195796

Hallo Roosje, ik was zo fijn op tijd klaar met lezen van dit boek. Ik heb alleen gemist dat we al zo vroeg zouden starten. Vandaag realiseer ik me dat het de 16e is en dat is dus een dag later dan de 15e, de dag dat ik dacht dat we zouden starten. Op de een of andere manier zat de 15e in mijn hoofd, Nu kom ik hoer kijken en zie ik dat er al meer dan 80 reacties staan. Wat roept dit boek weer heerlijk veel op. Ik heb genoten van jullie beschrijvingen.

319220

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319799

15 maart 2018

2018-03-15T19:48:39+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

Mulisch als fan van Th Mann. Ik lig De Toverberg te lezen. Mevr Chauchat komt voor de derde keer de eetzaal binnen terwijl zij hard de deur in het slot laat vallen, waar Hans zich dood aan ergert en wat lees ik in de beschrijving van haar persoon: haar haar ligt in vlechten om haar oren. NET ALS BIJ DE MOEDER VAN ANTON. Intertekstualiteit op haar best.

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

319807

15 maart 2018

2018-03-15T20:00:55+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

Zohooo..... Nou, die had ik in de verste verten niet gezien! Ik dacht ook altijd dat de Mann- invloed op Mulisch vooral via "Dr. Faustus" verliep. Maar goed, dat zit dus weer eens een keer complexer, zoals wel vaker via die dekselse Harry!

319799

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320465

16 maart 2018

2018-03-16T20:38:30+01:00

Hetty

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/foto2%286%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/hetty-3

191753

Dat stuk heb ik ook net gelezen :-) ik had de link niet zo gauw gelegd, mooi gevonden @Roosje!

319799

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320379

16 maart 2018

2018-03-16T18:56:24+01:00

Gigi Leestgraag

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/image%28819%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/gigi-leestgraag

195796

Tjongejonge, wat is er al veel geschreven. We zouden met z'n allen zo veel motieven, symboliek, mythologie en ervaringen kunnen beschrijven dat een boek van onze verhalen meer pagina's zou bevatten dat de aanslag zelf. Dat is toch ongelooflijk knap van meneer Mulisch. Ik ga alleen nog aanvullen. Ook ik las het boek nu voor de derde keer. De eerste keer als puber en toen las ik een spannend oorlogsverhaal. De tweede keer enkele jaren geleden waarbij ik veel secundaire literatuur las en het samen met mijn dochter met zeer veel plezier analyseerde, we hebben toen veel er uitgehaald maar nog niet eenvijfde van wat hier boven staat. Nu las ik het opnieuw en motieven die ik geleerd had enkele jaren geleden, herkende ik nu veel sneller. Ik las veel meer over stenen, ook als ze nauwelijks een rol speelden. De dobbelstenen sprongen van de bladzijdes af in plaats van dat ik er naar moest zoeken, net als de krijdnagel en tandartsen. Ook de as zag ik telkens en overal opduiken. En elke episode die tegen de achtergrond van een motief van de oorlog speelde. Nu viel me pas op dat zijn zoon Peter genoemd werd net als zijn broer, helemaal over het hoofd gezien vorige keer. Wat doet hij weer veel met namen. O ja, voor ik het vergeet, op het moment dat Anton van Haarlem naar Ansterdam reist ziet hij een kapot stuk spoor tussen de stenen. Het viel me op omdat het tussen de stenen lag. Het kapotte spoor is omhoog gebogen alsof de trein naar de hemel reist. Dat herkende ik nu direct uit de ontdekking van de hemel. Wat me nu direct opviel waren de namen van de huizen. Daar heb ik elke keer overheen gelezen. Welgelegen, de Beumers, dit huist stond op een goede, veilige plek Nooitgedacht: wie had deze gemene daad van de Kortewegs ooit gedacht, en dat voor enkele amfibieën... Rustenburg, dit huis wordt met rust gelaten. Later blijkt vanwege de ondergedoken joden. Zij zullen die avond niet echt gerust geweest zijn maar achteraf wel. En Buitenrust, het huis van de Steenwijks, dat verre van rustig was, buiten rust was. Die visgraat motief op straat die wees ook ergens heen toch? Want in de vaart, als een boot langs voer, kreeg je ook een visgraatmotief dat later omgekeerd werd, gespiegeld. De V veranderde in een U. De kruidnagel wordt hierboven al uitgebreid genoemd evenals de tandarts. Wat ik een indrukwekkend stuk vond was de verstilling bij Anton toen zijn moeder het terras opliep en zijn vader en moeder als zwarte figuren afgetekend werden tegen het licht. Dat kwam later weer terug als hij eindelijk zijn verhaal vertelde aan de Graaf, de vader van Sandra. Die liep het lichte terras op terwijl Anton nog in het donker zat. Aan datzelfde natuurlijk toen hij het toneelstuk zag. Wat vonden jullie er van dat Anton weerzin had voor het werk van Joyce na het zien van een foto van hem??? En als je al deze motieven en verbanden niet wil zien, horen of lezen dan lees je gewoon een spannend boek.

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320457

16 maart 2018

2018-03-16T20:31:35+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Ha, dat van Joyce kan ik me op zich voorstellen, ik bedoel op zich, want ik heb dat niet met Joyce, maar wel met anderen, ik noem geen namen. Maar echt, je beeld kan zo totaal afwijken van de werkelijkheid! Dat was inderdaad een prachtig surrealistische passage en mooi dat het terugkwam in negatief.

320379

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320464

16 maart 2018

2018-03-16T20:37:49+01:00

Gigi Leestgraag

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/image%28819%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/gigi-leestgraag

195796

Wacht even Tea, mis ik iets? Wat bedoel je met terugkwam in negatief?

320457

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320466

16 maart 2018

2018-03-16T20:41:15+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Licht en donker, maar het is beide keren Anton die in het donker achterblijft, dan wordt het een herhaling, motief.

320457

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320485

16 maart 2018

2018-03-16T21:39:19+01:00

Gigi Leestgraag

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/image%28819%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/gigi-leestgraag

195796

Ahh wacht ik dacht dat Joyce in negatief terug kwam. Nu snap ik waar je op doelt. ;-) ja precies. Weer een motief.

320457

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320555

16 maart 2018

2018-03-16T23:23:40+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

😊

320457

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320468

16 maart 2018

2018-03-16T20:44:30+01:00

Hetty

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/foto2%286%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/hetty-3

191753

De namen van de huizen....gelijk bij het lezen (mijn 2e keer) had ik nu al het gevoel dat die niet willekeurig gekozen waren, later bleken de namen inderdaad te verklaren. De opmerking over Joyce viel mij ook op....misschien omdat ik zelf net het U-boek doorgeworsteld had?!

320379

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320556

16 maart 2018

2018-03-16T23:24:27+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

@Hetty, maar had jij dan ook iets met de afbeelding van JJ? 🙂

320468

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320560

16 maart 2018

2018-03-16T23:35:42+01:00

Hetty

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/foto2%286%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/hetty-3

191753

Ik denk dat het bij mij andersom werkt: na het lezen van zijn werk wekt de foto van JJ ‘weerzin’ op (Nouja zo erg is t ook weer niet 😉)

320468

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320561

16 maart 2018

2018-03-16T23:37:19+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Maar jij hebt hem in the pocket,😁!

320468

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320491

16 maart 2018

2018-03-16T21:58:08+01:00

Hetty

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/foto2%286%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/hetty-3

191753

Wat is hier al ontzettend veel geschreven, en wat een schitterende ontdekkingen zijn er gedaan! Ik ga me af vragen wat ik hier nog aan toe zou kunnen voegen, weinig vrees ik! Dit was de tweede keer dat ik de aanslag las, de eerste keer (ongeveer 20 jaar geleden) was voor mijn boekenlijst op de Havo, toen heb ik dit ook als een fijn boek ervaren, lang niet alles ontdekt wat erin verstopt zat, maar mede door de (leraren)uittreksels die ik van mijn oom, leraar Nederlands, gekregen had ontdekte ik dat er veel in verborgen zat en dat intrigeerde me toen ook al. Zo is altijd blijven hangen dat het een boek met veel symboliek was, en dat de dobbelsteen een belangrijke rol speelde. Nu heb ik het boek een tweede keer gelezen en er viel mij gelijk al heel veel op dat verstopt zat in het verhaal….de man die een boot voortbeweegt met een helmstok, de namen van de vier huizen….natuurlijk de dobbelsteen, of eigenlijk stenen in het algemeen. Heel vervelend vond ik dat ik geen aantekeningen kon maken tijdens het lezen, en het met het markeren van pagina’s d.m.v. briefjes moest doen, door een hele vervelende slijmbeursontsteking aan mijn schouder…hoe moest ik alles nu onthouden?! Ik kon toch onmogelijk tussen elke pagina een papiertje stoppen, want ja op vrijwel elke pagina staat iets van waarde. Het is duidelijk dat Anton met zijn rug naar de toekomst gericht staat, hij kan het verleden niet loslaten zolang hij niet precies weet wat er gebeurd is, tegelijkertijd weet hij niet wat er gebeurd is omdat hij zijn verleden verdringt. Het verdringen van het verleden wordt ook gesymboliseerd door stenen. Stenen staan voor herinneringen, dingen die nooit verdwijnen. Anton zegt over de stenen die het moment voor zijn ouders vormen: ‘die stenen kunnen me gestolen worden’, dit is een mooi voorbeeld van het verdringen van het verleden. (blz 90) Als daarom de Grieken over de toekomst spreken, zeggen zij: ‘Wat hebben wij niet allemaal nog achter ons?’- en in die zin was Anton Steenwijk ook een Griek. Ook hij stond met zijn rug naar de toekomst en met zijn gezicht naar het verleden. Als hij nadacht over de tijd, zoals hij soms deed, zag hij de gebeurtenissen niet uit de toekomst komen en via het heden naar het verleden gaan, maar uit het verleden ontwikkelden zij zich in het heden, op weg naar een ongewisse toekomst. (blz 182) Thema van het boek is duidelijk de schuldvraag en de zoektocht in het verleden, het zoeken naar een antwoord op de vraag wie er schuldig is houdt Anton zijn hele leven bezig, en om hier een antwoord op te vinden moet hij in het verleden gaan zoeken. Motieven: dobbelstenen, stenen, spiegel, licht, donker, vuur, as, kruidnagel, bolhoeden en opgerolde paraplu’s. In de het verhaal worden op verschillende belangrijke momenten liedjes gespeeld met een toepasselijke titel: * Thanks fort he memory (blz 73) wordt gespeeld op een pick-up in de serre op het feestje in Haarlem waar gesproken wordt over het aanmelden als vrijwilliger voor de oorlog in Korea. * It’s been a hard day’s night van the beatles (blz 132) wordt op een jukebox gespeeld wanneer Anton Takes voor het eerst ontmoet. Elke episode in het boek wordt gemarkeerd door een gebeurtenis die met oorlog te maken heeft: 1e episode: WOII 2e episode: Koreaanse oorlog 3e episode: Russen vallen Hongarije binnen 4e episode: Vietnam oorlog laatste episode: demonstratie tegen kernwapens Terwijl ik dit typ valt me ineens iets op: alle episodes vallen samen met een oorlog (gevecht), behalve de laatste episode, daar wordt er gedemonstreerd tégen een oorlogswapen…het tegengaan van een oorlog….vrede…is het ook eindelijk ‘vrede’ voor Anton? Heeft hij zich neer kunnen leggen bij het verleden? Kan hij het verleden nu laten rusten? Kan hij vanaf nu met het gezicht naar de toekomst gericht verder gaan? Opvallende citaten: Zijn wereld was een andere, waaraan nu gelukkig een eind was gekomen en waaraan hij niet meer denken wilde, maar die toch de zijne was, zodat er alles bij elkaar weinig overbleef voor hem. (blz 67) – over de feestelijkheden tijdens de bevrijding, Anton doet hier niet aan mee, dit was niet van hem, zijn wereld was de oorlog die hem zijn familie afgenomen had. Dat Peter die avond ook was doodgeschoten, daarvan kwam het bericht pas in juni. Dat was toen al een boodschap uit voorhistorische tijden, inmiddels onvoorstelbaar. Die afstand van vijf maanden tussen januari 1945 en juni 1945 was voor Anton onvergetelijk veel langer dan de afstand tussen juni 1945 en de huidige dag: in die vervorming van de tijd school later zijn onmacht om zijn kinderen duidelijk te maken, wat de oorlog was geweest. (blz 68) Ook het afgrenzende moet steeds afgegrensd worden; maar de taak is hopeloos, want alles raakt alles in de wereld. Een begin verdwijnt nooit, zelfs niet met het einde. (blz 94) – elke keer verhuizen laat de herinnering aan Haarlem van januari 1945 iets meer naar de achtergrond verdwijnen. Zelfs het goede heeft altijd een kwade kant in deze wereld. Maar er is ook nog een andere. (blz 119) – viel me op maar kon ik niet uitleggen. Een volk dat voor tyrannen zwicht Zal meer dan lijf en goed verliezen, Dan dooft het licht. (blz 127) – dichtregels gedeclameerd door de Graaff Was iedereen schuldig en onschuldig? Was de schuld onschuldig en de onschuld schuldig? (blz 223)

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320559

16 maart 2018

2018-03-16T23:29:36+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Mooi verslag Hetty, vooral die Grieken, daar had M inderdaad al veel mee op, prachtig om dat allemaal terug te zien in het boek. Weer die tijd. Die liedjes hadden we ook nog niet, goede aanvulling.

320491

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320588

17 maart 2018

2018-03-17T08:18:56+01:00

Gigi Leestgraag

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/image%28819%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/gigi-leestgraag

195796

Wat zit er toch veel in dit verhaal. Je kunt er bijna net zo veel uithalen als het drie keer zo dikke: de ontdekking van de hemel. Nu ja, of je er net zo veel kunt uithalen weet ik niet ;-) maar wel enorm veel. Leuk om te zien dat we ook allemaal een ander aspect naar voren halen.

320491

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320629

17 maart 2018

2018-03-17T09:53:26+01:00

Jan Haas

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/berlijn.jpg

https://www.hebban.nl/!/jan-haas

127953

Het verdringen van het verleden wordt ook gesymboliseerd door stenen: dat verklaart de achternaam van Anton: Steenwijk; stenen ga weg (dit heb ik onthouden van Frans de Rover). Wat mooi gevonden :de 4 oorlogen (of gewelds dingen) en de laatste episode de demonstratie tegen de kernwapens. Dat is meteen een tweede antwoord op mijn vraag waarom episode 5 niet episode 5 heet, maar laatste episode.

320491

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320645

17 maart 2018

2018-03-17T10:31:43+01:00

Hetty

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/foto2%286%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/hetty-3

191753

Zo draagt iedereen een steentje bij 😉 en krijgen we zo langzamerhand antwoorden op al onze vragen en onduidelijkheden!

320629

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320695

17 maart 2018

2018-03-17T11:50:51+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

Het grappige is dat ik "Steen- wijk", dus "stenen, ga weg", dan toch deels weer anders lees dan De Rover. Ik lees dat namelijk, naast en annex aan de betekenis die De Rover eraan geeft, ook als "verstarring, ga weg" of "verstening, ga weg" of desnoods "verdringing, ga weg". Het oudere Mulisch- verhaal "Wat gebeurde er met sergeant Massuro", dat De Rover trouwens noemt, gaat over een militair die om onbegrijpelijke redenen ineens versteent: dat staat model voor de totale paralyse en verlamming die - volgens Mulisch- heerste in de tijd van de koude oorlog. Dat soort "verstening" is ook bij Anton aan de orde, hoewel in wat minder extreme mate: Anton is verlamd, verdoofd, niet in staat tot handelen. En DAT doorbreekt hij aan het eind van het boek, als hij meeloopt in de anti-rakettendemonstratie: DAAR krijgt hij inzicht in wat er is gebeurd, wat dan vooral inzicht is in de ABSURDITEIT ervan maar ook dat is inzicht. En DAT is dan een deel van zijn wedergeboorte, waarover we het ook eerder hadden. Dat inzicht wekt hem uit zijn verstening, en volgens mij OOK de stemming van hoop die heerst tijdens die anti-raketten demonstratie. De wereld is een hel, zegt Anton, en zoiets wordt ook in "DE ontdekking van de hemel" gezegd. Voor Mulisch zelf was de tijd van provo als een raam dat open ging, en de eerste periode van de Cubaanse revolutie eveneens: dit waren manifestaties van PROTEST tegen de heersende orde, de heersende verstening, en dit waren happenings die lieten zien dat er misschien nog meer was op deze wereld dan alleen de hel. Aldus Mulisch. Welnu, volgens hem is de anti raket demonstratie ook zoiets: daarom is dat ook voor Anton uiteindelijk een bevrijding, een setting waarin hij opnieuw geconcipieerd en geboren wordt. En misschien heeft Antons lachen aan het einde van dit boek wel een dubbele betekenis: lachen als diep doorvoelde uitdrukking van het totaal absurde van alles (zoals ook De Rover volgens mij sterk benadrukt), en tegelijk ook de bevrijde lach van iemand die - dankzij de demonstratie- voor even aan zijn verstening ontkomt. En tegelijk ook: de bevrijde lach van iemand die tot het inzicht komt dat alles absurd is.

320629

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320734

17 maart 2018

2018-03-17T12:41:10+01:00

Gigi Leestgraag

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/image%28819%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/gigi-leestgraag

195796

Steenwijk, steen-wijk, prachtig. Zo had ik het nog niet gezien. En dat je dan weer op verschillende manieren kunt benaderen. Dat boekje van Rovers, is dat misschien van de memoreeks? Ik hoor jullie er telkens over en nu opeens denk ik dat het dat wel eens zou kunnen zijn. Als puber had ik een stuk of twintig van die boekjes. In mijn studententijd heb ik ze noodgedwongen weggedaan ivm plaatsgebrek. Nu kan ik wel janken. Dat snappen jullie wel.

320629

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320770

17 maart 2018

2018-03-17T13:13:05+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

Ik heb die tekst maar eens opgezocht. Die is van Van Randwijck, bij het oorlogsmonument in Bloemendaal. Dat wisten jullie al lang, natuurlijk. Dat klopt ook heel goed. Ik ben er werkelijk van overtuigd dat alles wat er in het boek staat een verwijzing heeft naar iets anders. De toverdoos van Mulisch is overvol. En Mulisch geeft ook aan de symbolen en motieven een heel eigen draai. Ik las hierboven een stukje van @Tea, geloof ik, over het uithalen van de trui door de moeder van Anton, Thea = idd godin, de moedergodin, Ceres? de moeder van Persephone, de bruid van Hades. Dat uithalen heeft me ook beziggehouden. Natuurlijk kan het het uithalen van een trui zijn die inmiddels te klein is geworden, maar zelfs dat, denk ik nu, is symbolisch. De trui is te klein, de trui moet uitgehaald, de levensdraad is op. Idd, de schikgodinnen, die aan de levensdraad spinnen (als ik het goed heb). Het uithalen is eigenlijk het tegenovergestelde van spinnen. Het is me de laatste tijd bij het lezen opgevallen dat de' tegenstelling' als 'structuurelement' (zo noem ik het maar) een belangrijke rol speelt. Misschien heeft dat ook duiding op de twee zijdes van de medaille. Zoals boven het item over de schoonvader van Anton, die zegt dat in iets goeds ook iets kwaads zit.

320629

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320791

17 maart 2018

2018-03-17T13:38:11+01:00

Gigi Leestgraag

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/image%28819%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/gigi-leestgraag

195796

Nee dus, het boekje van de memoreeks is van Jan Heerze. Ook héél informatief trouwens.

320629

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320808

17 maart 2018

2018-03-17T14:01:58+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

@Roosje, Ariadne had ik niet opgeschreven omdat ik al heel veel had, maar in de Rover staat een heel stuk over dit thema.

320629

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320816

17 maart 2018

2018-03-17T14:09:12+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

O, ja, Ariadne, die hebben we ook nog, natuurlijk. De draad is opgerold, zo kun je de weg niet terug vinden!! Ik had het over een van de schikgodinnen, die ook werken met draad, je levensdraad, die zij spinnen. Je moet ze te vriend houden, anders doen ze niet zo veel moeite met het spinnen van jouw levensdraad. Ik hou er nu mee op, want ik kan er nog dagen over bezig......

320629

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320773

17 maart 2018

2018-03-17T13:15:24+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

Ja, @Nico, ineens moest ik ook aan Wat gebeurde er met sergeant Massuro denken. Alles hangt met alles samen; dan weer het een wat uitgewerkt, dan het ander.

320491

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320632

17 maart 2018

2018-03-17T09:58:56+01:00

Jan Haas

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/berlijn.jpg

https://www.hebban.nl/!/jan-haas

127953

Geweldig om al die reacties te lezen, ongelofelijk wat een propvolle roman! Met één vraag blijf ik toch nog zitten, ook Frans de Rover kwam hier niet op terug. Iemand een idee: De Graaff, Antons eerste schoonvader, zegt na het horen van Anton zijn levensgeschiedenis: ‘Zelfs het goede heeft altijd een kwade kant in deze wereld. Maar er is ook nog een andere.’ Wat wordt bedoelt met dat andere?

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320646

17 maart 2018

2018-03-17T10:33:05+01:00

Hetty

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/foto2%286%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/hetty-3

191753

Ik had deze opmerking ook gemarkeerd tijdens het lezen, en ook ik kom er niet uit....helaas....iemand anders wel een idee??

320632

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320701

17 maart 2018

2018-03-17T12:01:12+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

Poe........ Ik had dat eigenlijk gewoon gelezen als: hoeveel kanten je ook aan iets ziet, er is altijd NOG een andere kant. Dus in dit geval: het goede heeft altijd een kwade kant, en nog andere kanten waar we geen weet van hebben. Ook dacht ik dat misschien bedoeld werd dat het kwade ook weer een goede kant kan hebben: het lijk van Fake Ploeg wordt voor het huis van de Steenwijks gelegd, vanuit het niet zo fraaie motief om hagedissen en het eigen hachje te redden, maar - als ik mij goed herinner- OOK om onderduikers te beschermen. En wie weet is de "andere kant" ook: het goede en het kwade zijn verknoopt, en die verknooptheid - plus het feit dat we totaal niet snappen hoe die verknooptheid werkt en waarom die er eigenlijk is- is dan "de andere kant". Dus: de andere kant van het fenomeen dat het goede altijd een kwade kant heeft. Kortom: ik zie deze opmerking als iets waar we niet uit KUNNEN komen. Die opmerking over een andere kant wijst volgens mij niet op een concrete andere kant, maar onderstreept het raadsel. Of zo. Maar ja, misschien overzie ik iets en is dit alleen maar het geleuter van een lezer die er ook niet uit kwam!

320632

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320758

17 maart 2018

2018-03-17T13:01:30+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

Misschien het volgende: Het verzet heeft goede dingen gedaan, zoals de moord op Fake Ploeg, maar die moord had een keerzijde, nl de moord op het gezin Steenwijk, minus Anton, die misschien om zijn Mussert-voornaam gespaard is, en de moord op de broer en vooral geliefde van Takes. Alles heeft altijd (een) gevolg (en een reden): karma; een boeddhistisch begrip (onder andere). Misschien ook een aanwijzing voor het amor fat. Ik denk gewoon lekker hardop, zoals overal op deze bladzijde. Ik kan meegaan met @Nico. Ik geloof dat ik iets dergelijks ook al boven heb gezegd. Yin en yang. Ik weet even niet zo snel of Mulisch veel met de oosterse wijsheden op had; ik meen me te herinneren van wel.

320701

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320740

17 maart 2018

2018-03-17T12:45:48+01:00

Gigi Leestgraag

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/image%28819%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/gigi-leestgraag

195796

Ik weet het ook niet, ik kan me goed vinden in de verklaring van Nico.

320632

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320749

17 maart 2018

2018-03-17T12:54:53+01:00

Hetty

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/foto2%286%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/hetty-3

191753

De verklaring van Nico klinkt inderdaad goed

320740

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320752

17 maart 2018

2018-03-17T12:58:07+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

Jeetje mina, wat zijn we met zijn allen enorm hard bezig. Mijn hoofd tolt nu nog meer. Mulisch is niet van de straat, maar persoonlijk wist dat al en jullie vast ook. Ik kan met voorstellen dat @Gigi en @Hetty, die ietsje later kwamen kijken, het eveneens erg tolt. We kunnen er een boek van maken. Dat zou wel heel aardig zijn voor de 'receptie' (da's een officiële term uit de literatuurwetenschap over hoe mensen een boek ontvangen en waarderen; en ook lezen) van de Aanslag, zoveel jaar later. Ik zal eens zien of ik her en der nog even reageer. Ik ben heel trots op deze club mensen met zoveel inzichten. Ik kan me ook voorstellen dat dat voor relatieve buitenstaanders ontmoedigend is. We hebben geen vragen-structuur waarmee een gewone leesclub geordend wordt. Dat maakt het chaotischer (geen kritiek, constatering) maar ook vrijer om te reageren. Tenminste, ik zelf vind de vragen van een leesclub vaak wat oppervlakkig. Hier kunnen we heerlijk aan de slag met filosofie, literatuuropvatting, de motieven (waar ik persoonlijk erg van hou), lekker out-of-the-box-denken, secundaire literatuur bespreken. Ik ben ook weer aan het grasduinen geslagen op de dbnl-site. Dus, een hulde aan ons allemaal. En ik ga zeker meer van Mulisch, mijn oude (Griekse) held, lezen. En zeker ook meer secundaire literatuur lezen. Misschien moet ik nu maar eens even uit de kast komen ;-): ik heb vroeger Nederlands (en ook geschiedenis) gestudeerd. Ik geloof dat ik dat wel eens heb laten vallen. Niet iets om me op voor te laten staan maar ook niet iets om me voor te schamen. Maar mijn inzicht in boeken en lezen is pas in de loop van mijn leesjaren gegroeid.

320632

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320768

17 maart 2018

2018-03-17T13:10:09+01:00

Hetty

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/foto2%286%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/hetty-3

191753

Ik wist eerst inderdaad even niet wat ik nog op kon schrijven, ik had niet veel zin om alles te gaan herhalen( heb ik dan ook niet gedaan, veel weggelaten omdat het al gezegd was)...maar ik heb toch nog een paar kleine nieuw dingetjes kunnen toevoegen, gelukkig!

320752

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320838

17 maart 2018

2018-03-17T14:24:12+01:00

ine

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/20160506_161836%282%29bleek%282%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/ine-ine

110204

@Roosje ik doe dan wel niet mee met dit boek, ik probeer wel een beetje mee te lezen. Als relatieve buitenstaander schrikt jullie kennis mij inderdaad af om mee te doen...maar ik leer wel graag bij uit wat jullie schrijven. @jan als onbevangen buitenstaander interpreteerde ik de zinnen (voor mij dus zonder de context van het boek) 'Zelfs het goede heeft altijd een kwade kant in deze wereld. Maar er is ook nog een andere.' als 'er is ook nog een andere wereld'. Maar wellicht past dit dan niet niet in het boek?

320752

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320850

17 maart 2018

2018-03-17T14:34:38+01:00

Hetty

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/foto2%286%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/hetty-3

191753

@Ine: Ik heb ook niet zoveel kennis als de anderen hoor ;-) Ik lees gewoon maar af en toe een boek mee en probeer een beetje aan te haken en vooral veel te leren! En nu ik een paar klassiekers meegelezen heb begin ik ook steeds vaker dingen te doorgronden en te ontdekken (....maar echt nog niet zoveel als de rest) wat erg leuk is!

320752

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320862

17 maart 2018

2018-03-17T14:51:10+01:00

ine

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/20160506_161836%282%29bleek%282%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/ine-ine

110204

Nou Hetty, onderschat jezelf maar niet, ik vind dat jij heel goed bijdraagt hoor. Ik blijf wel af en toe graag meelezen en over de boeken nadenken, maar aan de diepteanalyses ben ik nog niet toe. Hopelijk vinden jullie het niet erg dat ik me hier als toerist gedraag. Ik ben nu het boek van Teirlinck aan het lezen en ik vraag me echt af wat jullie er allemaal uit zullen halen dat ik (nog) niet zie... ☺

320752

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

321850

19 maart 2018

2018-03-19T11:37:01+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

@Ine, ik heb nog niets ‘op papier’ 🙂

320752

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320777

17 maart 2018

2018-03-17T13:19:35+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

Even wil ik ook complimenten maken aan de AS-uitleggers!! En nu numeriek of kabbalistisch: A = 1 + S = 19 = (1+19=20=2, want terugbrengen tot getallen onder de 10) 2; geeft ons dat nog wat meer inzicht?

320632

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320782

17 maart 2018

2018-03-17T13:28:42+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

@Gigi: stenen zijn ook een belangrijk motief. Ik zie het als vertegenwoordigers van de symbool, waar de vader het over had tegen Peter. Ik geloof dat jij dat ook was, Gigi, over de vijf bedrijven van een (Grieks) drama. Toch? Ik kan niet zo snel vinden maar ik denk dat het Griekse drama niet gehouden was aan de vijf bedrijven; of het was een structuur die Aristoteles voorstond of het is iets uit de Renaissance. Maar ook ik heb gedacht aan de klassieke structuur van vijf bedrijven in een tragedie, een ernstig toneelstuk. Toch hangt Mulisch in deze roman, denk ik, iets meer aan Homeros, die Peter vertaalt en door zijn vader laat corrigeren. Homeros is een veel oudere schrijver, zoals jullie, voor ook Joyce-lezers, weten; en ook de literatuuropvatting en -structuur is anders. Mulisch liep natuurlijk wel heel erg weg met de klassieke oudheid. Dus een verwijzing daaraan is nooit ver weg. De inspanningen van @Tea en @Nico over de baarmoeder en de spermacellen, vind ik ook erg mooi en knap gevonden. Hulde, allen!!!

320777

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320784

17 maart 2018

2018-03-17T13:30:36+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

Ik moet ook ineens denken, nu ik het had over stenen en ik me jullie stukjes herinnerde over tanden en tandartsen, aan Ivoren wachters van Vestdijk. Maar dat is zomaar een associatie. En ik geloof dat Het zwarte licht ook al genoemd is, een oude roman van Mulisch. Ik las net even iets over donker en licht (misschien heb ik er zelf ook iets over gemeld?).

320777

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320802

17 maart 2018

2018-03-17T13:57:53+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Die Ivoren Wachters kwamen bij mij ook op het netvlies, heftig boek en bij de nieuwste van Charlotte Mutsaers is er ook weer een familielid met een verwaarloosd gebit. Donker en licht meldde Gigi.

320777

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320809

17 maart 2018

2018-03-17T14:02:52+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

Hulde Gigi, voor het donker en het licht!

320777

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320868

17 maart 2018

2018-03-17T15:00:06+01:00

Gigi Leestgraag

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/image%28819%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/gigi-leestgraag

195796

Die tegenstellingen komen zo veel voor: Goed en kwaad Schuld en onschuld Stilte lawaai Liefde haat Donker en licht dat is de grootse van allemaal in dit boek. Die begint al in het motto. Hadden jullie ook al ergens genoemd dat Anton in foetushouding gaat liggen als hij ziet dat zijn moeder vermoord wordt?? Ik lees net iets grappigs Verhaal en werkelijkheid Mulisch schrijft zijn boek zo realistisch dat mensen op zoek zijn gegaan naar plaatsen waar de handeling (bijvoorbeeld in Haarlem) plaats zou hebben gevonden maar konden het niet vinden. Ook protesteerde men dat de begrafenis van Van Randwijk niet klopte want die was in mei van 1966 terwijl de begrafenis van Sjoerd in juni 1966 gesitueerd is. Maar Mulisch schreef een roman waarbij hij wel historische feiten in zijn intrige verwerkte. De beschrijving van de betoging in Amsterdam 1981 klopt wel weer erg gedetailleerd. De angstschreeuw en de teksten op de boren komen overeen met de werkelijkheid. En natuurlijk de gelijkenis met mensen die daadwerkelijk hebben bestaan zoals Truus Coster. Ik heb een tijd gelden op de rommelmarkt een boekje gekocht van Hannie Schaft. Niet eens om het van voor tot achter te lezen maar omdat ik de verbondenheid voelde met dit boek en daarom wilde ik het hebben 😊 En dan al die personages, Fake Ploeg en vooral ook die in episode vier, die qua naam lijken op bepaalde historische figuren maar ook qua achtergrond verhaal weer passen bij andere historische figuren. Al deze mensen hebben slechts model gestaan, zij zijn het niet echt...

320777

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320869

17 maart 2018

2018-03-17T15:03:00+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Wat jij hier schrijft heb ik ergens gelezen, die foetushouding is bij mij niet blijven hangen en is een belangrijke aanvulling, terug in de tijd!

320777

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

321275

18 maart 2018

2018-03-18T11:30:05+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

Jahaa, en DAT bracht mij later weer op "De compositie van de wereld", het ondoorgrondelijke filosofische boek waarin Mulisch OOK heel meeslepend schrijft over het raadsel van onze geboorte en over hoe het embryo in de baarmoeder ligt, in het duister, luisterend naar voor die embryo heel geheimzinnige resonanties. Juist die fase vormt de mens, op manieren die hij totaal niet kan overzien. Zoiets gebeurt misschien ook wel in deze scene, in elk geval is Truus' werking op Anton als moederfiguur des te krachtiger omdat ze voor hem in het duister is gehuld.

320777

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320799

17 maart 2018

2018-03-17T13:49:02+01:00

Gigi Leestgraag

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/image%28819%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/gigi-leestgraag

195796

Nog even over de vergelijking met de klassieke tragedie - Een proloog gevolgd door vijf episodes - deze volgen elkaar chronologisch op en omvatten een periode van bijna 37 jaar - elke episode duurt één of enkele dagen - historische gebeurtenissen hebben een min of meer belangrijke functie in het verhaal Het leven van Anton Steenwijk wordt steeds nader bepaald doordat hij het verleden leert kennen en het interpreteert. De visie op tijd waarbij AS met zijn rug naar de toekomst staat en gezicht naar verleden wordt uitgebeeld in de proloog door die man die naar achteren liep... Zoals al genoemd en door De golfslag, veroorzaakt door een motorschip: de golven bereiken de kant en worden teruggekaatst naar de andere oever en weer teruggekaatst. ...tot over de hele breedte van het water een ingewikkeld vlechtwerk van golven ontstond, dat nog minutenlang allerlei veranderingen onderging, eer het ten spotte bedaarde en glad werd. Dat is ook wat er gebeurt met het verhaal en de schuldvraag. Het begint ergens, breidt zich als golven uit, een vlechtwerk, allerlei veranderingen en duurt heel lang voordat het tot rust komt... Elke keer probeerde Anton vast te stellen, hoe het zich nu precies voltrok, maar elke keer groeiden de factoren aan tot een patroon, dat hij niet meer kon overzien...(blz 10-11)

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320805

17 maart 2018

2018-03-17T13:59:20+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Prachtig uitgewerkt, alsof er stenen in het water gegooid worden 🙂

320799

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320811

17 maart 2018

2018-03-17T14:03:31+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

320805

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

321000

17 maart 2018

2018-03-17T18:08:02+01:00

Jan Haas

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/berlijn.jpg

https://www.hebban.nl/!/jan-haas

127953

Schitterend!

320805

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

321269

18 maart 2018

2018-03-18T11:25:22+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

Ah ja, verdorie, inderdaad: die patronen zijn van belang, maar die golfslag is dat net zo goed!

320805

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320812

17 maart 2018

2018-03-17T14:04:51+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

Top, Gigi, elders heb ik wat gezegd over de klassieke tragedie; ik moest er ook aan denken, maar ik heb het gevoel dat Mulisch iets meer met Homeros had, hier.

320799

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320877

17 maart 2018

2018-03-17T15:09:51+01:00

Gigi Leestgraag

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/image%28819%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/gigi-leestgraag

195796

Ik ben er van overtuigd dat Mulisch speelde met de klassieke tragedie en Homerus tegelijktijd ;-). Hij kiest niet voor de een of de ander maar gebruikt beide. Het is niet volledig volgens die klassieke tragedie maar door de vijf episodes verwijst hij er wel naar. Zo las ik het ook ergens. Dit boek was enkele jaren geleden voor mij de kennismaking met de klassieke tragedie ( ik heb geen klassieke opleiding gehad jammer genoeg. Ook geen Nederlands gestudeerd. Nu, achteraf gezien, had ik dat vast heel leuk gevonden)

320812

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

321265

18 maart 2018

2018-03-18T11:23:19+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

Homerus EN Griekse tragedie, dat lijkt mij ook. Wel een Griekse tragedie met een enigszins anti-held achtige held, maar toch!

320812

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

321276

18 maart 2018

2018-03-18T11:30:12+01:00

Gigi Leestgraag

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/image%28819%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/gigi-leestgraag

195796

Mulisch zou Mulisch niet zijn als hij niet een loopje zou nemen met de Griekse Tragedie in dit boek, vandaar de anti-held achtige held, haha!

320812

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320841

17 maart 2018

2018-03-17T14:25:59+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Gevonden in de Rover: De hagedissen keken de jonge Anton aan vanuit Kortewegs terraria, ‘uit een verleden, zo diep en roerloos als zij zelf waren. Sommige, hun lichaam in een S, leken breed te grijnzen, als hun ogen niet een andere taal gesproken hadden’ De hagedissen kunnen in De aanslag ook nog met ‘een moeder’ verbonden worden, zie deze passage met een passage in Twee vrouwen, (ik moet het nog lezen.) Laura weet bij de eerste aanblik van Sylvia’s figuur dat zij de vrouw voor haar is: ‘ Ieder mens bezit een bepaalde curve, die overal in zijn lichaam optreedt en die de uitdrukking is van was hij is. Mijn moeder had een flauwe S-vormige lijn in haar bovenste oogleden , die terugkeerde in haar mondhoeken en die ook het profiel van haar hals en haar heupen bepaalde, en die zij bovendien aanbracht in haar kapsel. Bij haar, naast wie ik nu stond, was het een puntige, van boven afgeplatte ellips, die ik mij verder alleen herinner van een Egyptische hiëroglyphe’. Laura zal Sylvia later fotograferen bij de reptielen in Artis. Die reptielen vind ik zo prachtig passen bij Mulisch’ voorliefde voor de oudheid!

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320884

17 maart 2018

2018-03-17T15:15:48+01:00

Gigi Leestgraag

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/image%28819%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/gigi-leestgraag

195796

Mooi, weer die oudheid, weer letters...

320841

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320889

17 maart 2018

2018-03-17T15:19:45+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

🙂

320884

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320977

17 maart 2018

2018-03-17T17:28:34+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

Welnu, ik heb al mijn impressies tot nu ook geprobeerd samen te vatten in een (tamelijk lange) blog. Voor de liefhebbers volgt hier de link: https://www.hebban.nl/blogs/nieuwe-en-verrijkende-kennismaking-met-de-aanslag-van-harry-mulisch Tja, die tekst had ik ook HIER kunnen zetten, maar hij werd een beetje heel erg lang en dat leek mij wat storend voor de rest....

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

320992

17 maart 2018

2018-03-17T17:50:58+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Gelezen, mooi document om er nog eens bij te pakken!

320977

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

321016

17 maart 2018

2018-03-17T18:41:58+01:00

Jan Haas

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/berlijn.jpg

https://www.hebban.nl/!/jan-haas

127953

Helemaal gelezen, chapeau! Vooral ook omdat je nog eens benadrukte hoe belangrijk de, laat ik het noemen: de MOEDER ALLER LEITMOTIVEN VAN H. MULISCH HEMZELF namelijk: vergroot de raadsels, wel niet is. De V's in het water en de lambda's daaropvolgend; verweven tot een patroon dat niet meer te overzien is. Ik probeer het te ontwarren, rol de draad keurig op, maar krijg er toch geen mooie bol voor terug. Ik heb er wel vrede mee dat niet elke vraag een helder en sluitend antwoord heeft, dat het antwoord maar een beetje aan mijn gevoel en intuïtie wordt overgelaten. Chapeau ook aan alle andere mede lezers, het is een schitterende aanslag geworden. Ik trek zo meteen een fles wijn open, schenk een glas en toost met jullie op de raadsels, en vooruit; ook op Harry!

320977

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

321074

17 maart 2018

2018-03-17T19:56:39+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Proost, ik heb net al een fles opengetrokken en kijk terug op een daverend slot van 4 xMulisch! Half september gaan we Ten zuiden van de grens-Haruki Murakami bespreken. Daar verheug ik me ook op! En jullie?

321016

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

321262

18 maart 2018

2018-03-18T11:20:14+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

Dank voor de complimenten Jan en Tea, die ik nu pas zie omdat ik gisteravond gasten had en wijn had opengetrokken. Maar jullie hebben gelijk: een mooie leesclub was en is dit inderdaad! Vorige Mulisch-leesclubs over m.n. "De ontdekking van de hemel" en "Hoogste tijd" vond ik zeer feestelijk, maar deze minstens evenzeer. Half september Murakami lijkt mij ook lachen, en tussendoor is er nog Mann..... Yeah!

321016

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

321386

18 maart 2018

2018-03-18T13:46:00+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

Tja, ik krijg er maar geen genoeg van: nu zit ik weer te peinzen over de dobbelsteen. Die resoneert met het uiterst veelduidige steen-motief, zoals veel van jullie ook al hebben gezegd. Bovendien geeft het allerlei associaties met noodlot, en ook zijn er -zoals velen van jullie hebben aangegeven- associaties mogelijk met 'Alea iacta est' (Caesar), "Les jeux sons faits" (Sartre) en "God dobbelt niet"(Einstein). Maar op de een of andere manier spookt ook nog de regel "Un coup de dés nabolira jamais le hasard" door het hoofd, van Stephane Mallarmé, te vertalen als "Een worp met de dobbelsteen doet nooit het toeval teniet".. Mallarmé was een heftig duistere dichter, die - net als Mulisch- ook niet vies was van manierisme en alchemie. Het gedicht waar deze regel uit afkomstig is, "Un coup de dés", is ongehoord gefragmenteerd en meerduidig, onder meer door de vele stukken wit die tussen de cryptische woordeilandjes zijn aangebracht. Hoe dan ook heeft elk woord in dit gedicht zich losgezongen van concrete verwijzingen naar dingen in de werkelijkheid. Sommige lezers zeggen dat dit gedicht poogt Het Absolute op te roepen, dat zich aan de taal onttrekt. Anderen zeggen dat dit gedicht vooral suggereren wil dat het hele bestaan een onbeantwoordbaar raadsel is, dat zich aan de taal onttrekt. En zijn dobbelstenen-regel zou volgens velen verwijzen naar Mallarmé's fascinatie voor de geheimzinnige eenheid van noodzaak en toeval. Wat ook weer op honderden manieren te interpreteren valt, bijvoorbeeld: veel dingen die ons overkomen zijn puur door toeval veroorzaakt, maar die toevallige oorzaak is vervolgens wel heel dwingend ("noodzakelijk") in zijn gevolgen. Anyway: zou Mulisch ook aan deze dichtregel hebben gedacht? En zo ja, hoe interpreteerde HIJ die dichtregel dan? Zou hij bijvoorbeeld hebben willen zeggen dat wat Anton overkomt inderdaad de combinatie is van toeval en dwingende noodzaak? Ik weet het niet, maar ik vind het wel leuk er nog wat over te mijmeren..... Voorts staat mij bij dat Nietzsche ook we eens iets gezegd heeft over dobbelstenen, iets in de trant van: ons hele bestaan is opgetrokken uit allemaal worpen met dobbelstenen omdat alles toeval is. Maar ja, ik weet he absoluut niet zeker, en om dat nou nog te gaan opzoeken voert mij te ver. Wel weet ik zeker dat Heraclitus iets zei als: "Het eeuwige leven is een kind: spelend als een kind, dobbelstenen werpend; het koningschap is aan een kind". En DAT citaat werd door Nietzsche zeer bewonderd. Ook Mulisch zal het hebben gekend, zoals hij volgens mij ook Nietzsche heeft gekend.

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

321408

18 maart 2018

2018-03-18T14:19:08+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Nico, het gaat mij even te ver op dit moment, hoewel super interessante materie. Heb je hier wat aan? https://books.google.nl/books?id=QVtzAAAAQBAJ&pg=PT126&lpg=PT126&dq=nietzsche+dobbelsteen&source=bl&ots=_mQ_joXqGh&sig=b3hZAJkLuAmw92CFcRcBBCJ9stM&hl=nl&sa=X&ved=2ahUKEwjDvM-s-vXZAhUIBMAKHa9CDOsQ6AEwAnoECAgQAQ#v=onepage&q=nietzsche%20dobbelsteen&f=false

321386

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

321429

18 maart 2018

2018-03-18T14:36:34+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

Ah, dus Nietzsche en de dobbelsteen komen SAMEN ook voor in "Siegfried"! Van Nietzsche wist ik dat nog, van de dobbelsteen niet! Geinig. Dank!

321408

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

321432

18 maart 2018

2018-03-18T14:42:49+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

En vervolgens vind ik zelf nog deze link, waarin inderdaad letterlijke Nietzsche-citaten prijken met dobbelstenen, en waarin het accepteren van het toeval (of liever: van het feit dat ons lot niks is dan toeval) als amor fati wordt geduid..... Zie verder de link. En ik ga geloof ik nu toch maar over op een ander mooi boek..... https://books.google.nl/books?id=mgRNDwAAQBAJ&pg=PT108&dq=nietzsche+dobbelsteen&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwid6f2W__XZAhUDIVAKHTmQBo8Q6AEILTAB#v=onepage&q=nietzsche%20dobbelsteen&f=false

321408

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

321441

18 maart 2018

2018-03-18T14:51:20+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Die is ook heel mooi, amor fati komt ook weer om de hoek kijken. Wordt vrij simpel voorgesteld, je lot aanvaarden, het tegenovergestelde van Sartre die stelt dat je wel keuzes kunt, moet maken en daarmee je leven zelf vorm kunt geven.

321408

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

321443

18 maart 2018

2018-03-18T14:52:55+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

En tot mijn stomme verbazing ontdek ik nu dat Mulisch ooit naar Mallarmé verwezen heeft in "De verteller", en dat ik daar nota bene ZELF wat over heb opgeschreven. Tja, tijd om op te houden en een ander boek te pakken..... Hier nog wel de link: https://www.hebban.nl/recensies/nico-van-der-sijde-over-de-verteller-verteld

321408

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

321445

18 maart 2018

2018-03-18T14:54:42+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Ja, tijd voor iets anders. Ik ga dat stuk later lezen, ben net in een ander boek begonnen! Bedankt voor deze aanvulling!

321408

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

321757

19 maart 2018

2018-03-19T09:17:52+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

Goed om te weten dat Mulisch idd het amor fati omarmde! En dan dat met de dobbelstenen. Wat een vondsten allemaal, door ons allen. Zo zie je dat je met elkaar ver kan komen. @Gigi, ja, ik ga helemaal mee in het drama met de vijf bedrijven! Ik was te zeer door Homeros gepakt. Dus, net als @Nico: gewoon beiden. Ik zie zo dan ook in de vaart achter het ouderlijk huis een soort van Egeïsche zee waarop Odysseus en dus idd ook waarmee de anti-held Anton zijn weg moest zien te vinden. Net als Odysseus weet Anton niet waar hij heen gaat. Ook Anton is overgeleverd aan de wil der goden, als Odysseus was aan de wil van Poseidon, aan de dobbelsteen, aan de gebeurtenissen, het toeval, het voorbestemde toeval. Tjonge, wat zit er veel in, in één boek. Mulisch was niet een soort schrijver dat houdt van eenvoud en helderheid!

321408

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

321779

19 maart 2018

2018-03-19T09:35:26+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

@Roosje, hartverwarmend zaoals je over Odysseus en Homerus spreekt. Wat een universeel thema, wat brengt het de Griekse Helden dichtbij en kan het thema ons richting geven aan ogenschijnlijk onverklaarbare gebeurtenissen. Ik wed dat we de dobbelsteen en ander toeval nog vaak zullen tegenkomen!

321408

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

322136

19 maart 2018

2018-03-19T18:43:48+01:00

Nico van der Sijde

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/8382231.jpg

https://www.hebban.nl/!/nico-van-der-sijde

197389

@ Roosje: de vaart achter het ouderlijk huis als een soort Egeïsche zee..... Prachtig, net als de nogal Odyssee-achtige tocht van Anton, en zo had ik het nog niet bekeken! Of er inderdaad ook veel in dit boek zit!

321408

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

322211

19 maart 2018

2018-03-19T19:55:06+01:00

Gigi Leestgraag

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/image%28819%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/gigi-leestgraag

195796

Wat mooi gezegd @Roosje, ik kan helemaal met jou mee gaan op de Egeïsche zee achter in de vaart... :-)

321408

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

322672

20 maart 2018

2018-03-20T15:07:00+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

Zo grappig, de vaart als de Egeïsche zee.... Mulisch is erg dol op zijn oude klassieken.

321408

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

322171

19 maart 2018

2018-03-19T19:24:48+01:00

Jan Haas

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/berlijn.jpg

https://www.hebban.nl/!/jan-haas

127953

Al een aantal hadden hun mening, beoordeling, over de Aanslag gegeven. Ik eigenlijk ook wel, summier, aan het einde van mijn verslag, maar na alle reacties (met de wetenschap van nu; zoals dat tegenwoordig heet)wilde ik er nog wel wat over schrijven. Een mening dus: Ik vind boeken als de Aanslag en Hoogste tijd van Mulisch eigenlijk wel de mooiste soort boeken van Mulisch. Een ogenschijnlijk helder verhaal, gegeven, camoufleert een diepere wereld die geconstrueerd is op allerlei verbanden en verwijzingen (de schrijvers-alchemie). Die tweede laag kan mij niet vol, duister, gezocht, genoeg zijn: hoe meer hoe beter. Hoewel dat ook duidelijk bij de Ontdekking van de hemel aanwezig is, vind ik dat zelf beter gelukt bij de Aanslag. De Aanslag is op het eerste gezicht een waarschijnlijker verhaal dan DOVDH, de laag eronder zit mooier verstopt in het verhaal. Het is homogener, als men begrijpt wat ik bedoel. Als ik nu echt zou moeten kiezen, wat ik het beste van Mulisch vind, kom ik op de Aanslag (wat natuurlijk door de tijd heen altijd aan verandering onderhevig is en zeker mede ingegeven door deze ervaring met idereen). Het idee om met ongeveer dezelfde mensen, meerdere boeken van één schrijver te lezen, vind ik buitengewoon geslaagd. Doordat je thema's terug ziet komen in de verschillende boeken, zie je niet alleen de verbanden in het boek zelf, maar ook tussen de boeken. Een caleidoscopisch verbanden bos laat zich dan zien. Heerlijk! Ik verheug me er ook op om hetzelfde te gaan doen met Murakami. Ik kan me er al wel iets bij voorstellen met de, slechts, twee boeken die ik van hem las.

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

322216

19 maart 2018

2018-03-19T19:57:50+01:00

Gigi Leestgraag

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/image%28819%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/gigi-leestgraag

195796

Ik snap wat je bedoelt Jan. Als ik moet kiezen tussen DOVDH en de aanslag slaat bij mij de teller door naar De Aanslag als ik De aanslag net gelezen heb en juist weer naar DOVDH als dat boek net uit is. Nu staat De aanslag bovenaan. :-) Ook vanwege het meer realistische karakter en toegankelijker verhaal.

322171

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

322671

20 maart 2018

2018-03-20T15:06:00+01:00

Roosje de Vries

https://static.hebban.nl/style/img/avatar_preset_1.png

https://www.hebban.nl/!/lukke-boots

190174

@Jan en anderen ;-), ik weet nu helemaal niet meer welk boek ik van Mulisch zijn beste vind. Er zit wel wat in dat dit boek een lopend verhaal heeft en onder de oppervlakte zit zooooo veel. Jammer dat ik niet eerder met jullie Mulisch heb meegelezen. Want ik ga wel weer een paar boeken van hem lezen. Zelfs DOVDH, waar ik behoorlijk de pest aan had, toen ik dat 18 jaar geleden las. Er komt heel veel boven als we dit met veel mensen lezen. Dat zal met de Toverberg ook wel zo zijn. En met Murakami. Ik word van Murakami altijd heel erg stil..... haha

322216

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

322761

20 maart 2018

2018-03-20T18:18:32+01:00

Tea.

https://static.hebban.nl/files/images/thumb/imagesUT80TQ7M%284%29.jpg

https://www.hebban.nl/!/jupiter

123896

Bij mij blijft DOVDH bovenaan staan. Dat vind ik het toppunt van compleet, allesomvattend, bijbels, klassiek. Denkend aan dit boek gaan bij mij de trompetten en alle andere blaasinstrumenten spelen, nou ja, vooruit, ook Ada’s cello dan.

322171

+1 niet meer leuk × vind ik ook leuk

Het klassieker-genootschap

Vrijwel elke maand wordt er hier een klassieker uit de wereldliteratuur gelezen en besproken. Iedereen is van harte welkom om één of meerdere boeken mee te lezen en zich te mengen in de discussie daarna.

De keuzes komen op meerdere manieren tot stand. Nieuwsgierig geworden? Kijk in onze agenda welke boeken de komende tijd gelezen gaan worden.
In de “lijst van gelezen boeken” vind je een overzicht wat we zoal door de jaren heen lazen.

Kom rustig kennismaken in ons praatcafé. Dit is ook de plek waar je met vragen over ons genootschap terecht kan.

Het klassieker-genootschap werd in augustus 2015 opgericht door enthousiaste lezers hier op hebban.

klassiekergenootschap@gmail.com

Bekijk de website

Gerelateerd

De aanslag Harry Mulisch

2342

Wil ik lezen

Wil ik lezen
Nu aan het lezen
Gelezen
Verwijderen
Favorieten
Verlanglijstje
In bezit
Uitgeleend

Challenges

Nieuwe plank maken
Loading
De wijzigingen zijn opgeslagen

Over

Harry Mulisch

Harry Mulisch (1927-2010) groeide op als zoon van een Oostenrijks-Hongaarse vade...

Advertentie

Het klassieker-genootschap

Harry Mulisch - De Aanslag

Reacties op: Harry Mulisch - De Aanslag

Het klassieker-genootschap

Meer informatie

Agenda van het klassieker-genootschap

Ons Praatcafé nummer 5

Lezen we nu

China

Charles Dickens

Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland

Engeland, Ierland, Noord-Amerika

Frankrijk

Japan

Italië

Harry Mulisch

Nederland

Rusland

Scandinavië

Spanje, Portugal

William Shakespeare

Tsjechië

Vlaamse klassiekers

Zuid-Amerika, Midden-Amerika

Gesloten praatcafés

Gerelateerd

De aanslag Harry Mulisch

Over

Harry Mulisch