Al een aantal keer heb ik Pieter Waterdrinker vol enthousiasme over zijn werk horen vertelen en ik las ook al meerdere boeken van hem, zijn manier van vertellen en schrijven spreekt mij erg aan dus werd ik gelijk nieuwsgierig toen er een nieuw boek van deze schrijver verscheen! En ik was niet de enige, Evelien, Maartje en Karin lazen samen met mij De rat van Amsterdam.

Evelien: Ik las al meerdere boeken van deze schrijver en hij wist me altijd behoorlijk te charmeren, vooral met zijn smeuïge en ook wel cynische verhalen over Rusland, waar hij al heel lang woont met zijn Russische vrouw. 

Karin: Mijn interesse in dit boek werd gewekt na het lezen van een recensie in de NRC. Het neoliberalisme, de rattencultuur die in onze maatschappij hoogtij viert, de link met Rusland en mijn herinneringen aan de periode toen de Sovjet-Unie uit een viel, zorgden ervoor dat ik dit boek graag wilde lezen.

In die periode, begin jaren 90 woonde ik aan de Frans-Duitse grens en ik heb in die dagen heel wat gammele wagens vol hoopvolle mensen vanuit het Oostblok de grens over zien komen. Of al hun dromen zijn uitgekomen?

Maartje: Ik las De rat van Amsterdam niet, maar luisterde ernaar via Storytel. Aan het begin had ik veel moeite met het verhaal.

Het verhaal

Karin: De rat van Amsterdam heeft een ietwat cynische toon wat ik prettig vond om te lezen. Het citaat van Joseph Roth aan het begin van het boek beschrijft het rattengedrag zoals het ook in het verhaal naar voren komt.

Hetty:

'Geld droop door de vingers van de verzadigden; zij bezaten de macht; vrees voor de hongerigen voedde hun wreedheid; vruchtbaarheid van hun goederen deed hun trots zwellen; ze dronken champagne in paleizen die baadden in licht; ze ratelden in hun auto's van zaken naar geneugten; van geneugten naar zaken; voetgangers stierven onder de wielen.'(Joseph Roth - Het spinneweb)

Karin: De auteur heeft gekozen om het verhaal vanuit het perspectief van Ruben te vertellen. Dat is een goede keuze geweest, zo blijft het verhaal overzichtelijk.

Verweven met het leven van Ruben zien we de veranderingen zoals deze de afgelopen dertig jaar in de wereld hebben plaatsgevonden. Van het ineenstorten van de communistische economie tot de opbloei van het neoliberalisme. We zien ook de verandering in het persoonlijk leven van Ruben, de ineenstorting van het gezin waartoe hij behoorde en de keuzes die hij maakt in zijn verdere leven.

Het is interessant te lezen hoe hij zichzelf ziet veranderen in een rat, terwijl de andere ratten zich niet bewust zijn van hun transformatie. Dat wil volgens mij zeggen dat Ruben, ondanks zijn gemanipuleer en zijn zoektocht naar de zwakke plekken van zijn medemens, toch nog in staat is tot medeleven en liefde.

Of komt dit door de goede raad van zijn vader om zich in zijn latere leven afzijdig te houden van de politiek.

“Politiek was de kunst van het veiligstellen van de eigen belangen. Wie anders beweerde loog. Nimmer diende je er zelf aan mee te doen. Hooguit moest je profiteren van de resultaten.”

Na het lezen van dit boek kijk ik wel heel anders tegen de advertenties van loterijen voor goede doelen op televisie, hebben de andere lezers dat ook zo ervaren?

Personages

Maartje: De personages zijn geen van allen mensen waar je je graag aan spiegelt. Ze zijn onvriendelijk, op zichzelf gericht en vooral bezig met uiterlijkheden.

De hoofdpersoon is goed neergezet. Het afglijden in de wereld van de ratten en dan zover dat je jezelf een echte rat voelt vond ik mooi beschreven. 

Evelien: Er komen geweldig gekozen namen voor in het verhaal, hele goede namen voor ratten: Mudmann, Slagter, Heiligers, van Gruwelingen, Floris Tulp van Weezel (die laatste met stip op nummer 1!). Met een beetje fantasie zie je ze zo voor je. 

Taalgebruik

Maartje: Verder schrok ik ook wel van het taalgebruik: mietje en negerin werden een aantal keer genoemd. Ik snap dat dit het tijdsbeeld is, maar toch vond ik het heftig in een boek dat zo recent is geschreven.

Toon van het verhaal

Evelien: Met De rat van Amsterdam slaat hij een beetje een andere weg in en die kon ik niet helemaal waarderen. Het is een erg zuur en boos boek geworden. Ik weet niet wat Waterdrinker tegen liefdadigheidsorganisaties heeft (waarschijnlijk nog nooit iets gewonnen in een loterij) maar hij drijft het wel erg op de spits. Hiermee heeft hij een nogal duister beeld van het huidige Nederland geschetst, erg vrolijk word je er niet van. Hij stipt hier natuurlijk wel een maatschappelijk punt aan waar je je twijfels over kunt hebben, die heb ik ook, daarom doe ik niet mee aan loterijen. Maar om het nu zo hysterisch neer te zetten…Nee, daar heeft Waterdrinker me geen plezier mee gedaan.

Pandemie

Maartje: Toch kreeg het verhaal me in zijn greep. De karakters klopten en lieten een wereld zien achter de zogenaamde liefdadigheid. Ook vond ik het stuk over het niets hebben meegemaakt van de generatie waar het over gaat en dan met name een pandemie noemen wel grappig in het licht van de huidige situatie. Bizar ook dat er een virusinfectie in voorkomt waarin mondkapjes, quarantaine, anderhalve meter en Chinezen genoemd worden. 

Kafka

Evelien: Ook de ‘Kafka truc’ viel bij mij niet zo in goede aarde, in mijn ogen is dit nogal slecht gepikt. Ik had als lezer echt al wel een beeld bij de groep mensen die in dit boek als de ratten aangeduid worden. Daar gaf de zogenaamde omwisseltruc van Ruben in een ‘echte’ rat voor mij niet echt een meerwaarde aan. Het maakte me nogal in de war; wat wil de schrijver hier nu mee vertellen? Misschien heb ik dit niet goed begrepen, dat kan ook natuurlijk, maar het voegde voor mij niets toe.

Hetty: Ik ben het met je eens Evelien, voor mij was die verandering in een 'echte' rat ook niet nodig, het beeld was van zichzelf al krachtig genoeg daar hoefde niets aan toegevoegd te worden. Te meer ook omdat Ruben zich in de verschillende stadia van zijn leven met verschillende dieren vergelijkt: oester, rat, vis en mol. Bij elk van deze dieren heb je gelijk een beeld over de menselijke eigenschappen die hier bij horen.

Chateaubriand

Karin: Een aantal keren gebruikt de auteur citaten van Chateaubriand. Onderstaand citaat vond ik zeer treffend:

“Vrijwel niets in dit ondermaanse is wat het lijkt; achter de maskers woelen de verlakkerij en het bedrog. Zou het volk wérkelijk weet hebben van het bestaan van het ondergrondse rattenrijk, van het stelsel van de gouden rioolbuizen, van de omvang en de invloed die het heeft op de levens van miljoenen, dan zou – zoals Chateaubriand ergens in zijn memoires beschrijft – een nieuw tijdperk van maatschappelijke losbandigheid wel weer eens kunnen losbreken, met redenaars die bijeenkomen om te vernietigen, om het volk te bespelen, die uit zijn op een nieuwe tirannie, metaforen gebruikend uit het moordenaarsjargon, brallerig, obsceen, gedreven door sociale wraak vanwege gekwetste eigendunk en de lust naar macht, geld en roem want het is tijd dat ook zij nu eens aan de beurt komen….”

Synchroniciteit

Evelien: Het boek staat bol van de synchroniciteit: Ruben Katz logeert in Moskou in hotel Metropol, hetzelfde hotel waar de graaf in het boek Graaf in Moskou van Amor Towles jaren in huisarrest zit. Dat boek had ik net uit voor ik aan De rat van Amsterdam begon, hoe leuk! En zo komen er nog een heleboel boeken voorbij die ik als Ruslandgek ook allemaal las. Het is misschien al een teken aan de wand dat Ruben het boek Anna Karenina aan Phaedra geeft aan het begin van de reis van het Siberisch Front. Dat kon natuurlijk niet goed aflopen… En er is nog een citaat, dat meerdere keren in het boek voorbij komt. Het is gebaseerd op iets wat de vader van Ruben hem altijd bleef inprenten:

‘Ik diende zoveel mogelijk door de verschijnselen in dit bestaan heen te kijken, oorzaak en gevolg te zien, herkomst en huidige locatie. Het was daarbij altijd van belang weg te blijven van de dagelijkse politiek, hooguit moest je daarvan profiteren’ 

Hetty: Een andere synchroniciteit is te vinden in het feit dat Ruben zijn verhaal schrijft terwijl hij gevangen zit, zoals Dostojevski, Poesjkin en Solzjenitsyn voor hem ook al deden. Iets wat Ruben zelf ook ziet:

'Hoe strenger de fysieke beperking, hoe vrijer de geest! Een groot deel van de Russische klassieken is in gevangenschap tot stand gebracht. Poesjkin, Dostojevski, Solzjenitsyn. '

Ruben is toch niet helemaal verdorven en bekijkt zijn voortgaande morele neergang van bovenaf en voorvoelt met een dostojevskiaanse hang naar boetedoening dat hij vroeg of laat afgerekend zal gaan worden op zijn daden. En dat terwijl ik zelf net weer een boek van Dostojevski gelezen heb!

Veel draadjes

Evelien: Het verhaal heeft enorm veel draadjes, een aantal hele sterke, die ook een vervolg krijgen tot het einde. Maar er zijn er ook een heleboel die eigenlijk een beetje doodbloeden. Zoals de vriendschap van Ruben met klasgenoot Hans Boon als hij met zijn ouders in de badplaats woont (ook zoiets, noem het gewoon Zandvoort want iedereen zal die plaats er in herkennen. Zeker als je weet dat Waterdrinker zelf in die plaats opgroeide, zijn ouders hadden er een hotel) Voor Ruben leek me dat een hele belangrijke vriendschap maar zodra de familie Katz uit de badplaats vertrekt, is het over. Maar Waterdrinker vindt het dan nog wel nodig om Ruben jaren later bij toeval de begrafenis van Hans’ vader te laten zien. Daar vlucht hij echter van weg. En nog weer later hoort Ruben dat Hans homo is. Punt. Ja…wat moet je daar nu mee, als lezer? Ook het vermogensdelict waarvoor Ruben in de gevangenis zit wordt pas heel laat in het verhaal even kort aangestipt en uitgelegd. Punt. Ik snap echt niet waarom de schrijver al deze kleine lijntjes in het verhaal heeft laten zitten. Het wekt verwarring en zelfs wat irritatie bij me op. Tenzij dat ook Waterdrinkers bedoeling is…Voor mij werd het zo een boek dat van een heleboel toevalligheden aan elkaar hangt en daar werd het niet echt geloofwaardig van.

Schrijfstijl

Evelien: Zijn er dan ook nog positieve dingen in dit boek? Ja, zeker! Gelukkig maar, want het is een fikse klepper, zou zonde zijn als je die voor Jan Doedel leest. Waterdrinkers schrijfstijl is energiek en beeldend gebleven, zoals ik dat van hem gewend ben. Het verhaal van de liefde tussen Ruben en Phaedra vond ik erg mooi en droevig en bijna Russisch aandoen. 

Hetty: De schrijfstijl is inderdaad vergelijkbaar met die uit zijn vorige boeken, zeer beeldend en met veel vaart, in hoog tempo wordt er veel verteld waardoor je aandacht bij de les gehouden wordt. Toch is Waterdrinker er daar dit keer niet helemaal in geslaagd wat mij betreft, ergens in de tweede helft van het boek kreeg ik even het gevoel van 'nou weet ik het wel', het verhaal hield me niet meer helemaal in zijn greep... gelukkig veranderde dit later ook weer en het laatste gedeelte heb ik weer met net zoveel plezier gelezen als het eerste stuk.

Open einde

Karin: Het open einde van het boek vond ik passen bij het verhaal. Het is nog niet ten einde, wie weet wat er nog komt. Dat is zowel van toepassing op het leven van Ruben als op de economische en politieke omstandigheden.  Economische en politieke gebeurtenissen van vandaag hebben hun oorsprong in het verleden en gevolgen voor de toekomst, en zijn net als in het leven voortdurend in beweging.

Een spiegel

Karin: In een interview van Op1 zegt Pieter Waterdrinker over dit boek dat het geen politiek boek is maar een boek dat als het ware een spiegel aan de lezer voorhoudt over de huidige tijd, net zoals ooit Tolstoj en Toergenjev over lijfeigenschap in Rusland hebben geschreven. Ach konden wij toch een blik in de toekomst werpen en zien hoe men over honderd jaar na het lezen van dit boek onze tijd ervaart!

Bevindingen

Maartje: Voor mij voelde dit boek als een combinatie van Wees onzichtbaar en Grand Hotel Europa. Ik vond het niet direct een fijn boek, maar wel een interessant boek om langer over na te denken.

Ik gaf het vier sterren.

Karin: Ik heb het boek 5 sterren gegeven.

Evelien: Ik heb dit boek dus met gemengde gevoelens gelezen. De eerste helft ging heel vlot maar halverwege kwam de klad er een beetje in. Het verhaal begon voor mij daar nogal te slepen en ik kwam er maar weer moeilijk in, iedere keer als ik het boek weer oppakte. Gelukkig werd het tegen het einde weer beter met alle gebeurtenissen in Rusland, die mij dan weer heel erg bekend voorkwamen. Dat hielp wel en heeft mij er toe gebracht het boek uiteindelijk drie volle sterren te geven!

Hetty: Dit was weer een boek zoals je het van Pieter Waterdrinker kunt verwachten, een boeiend verhaal dat op een harde ietwat cynische manier vertelt wordt en waar de vaart er meestal goed in zit. Ik heb het met plezier gelezen, en weet nu weer waarom ik nooit meedoe met al die loterijen! ;-) 

Ik gaf het boek vier sterren.