Stella is de tweede roman van de Duitse jonge topjournalist en redacteur bij Der Spiegel Takis Würger (1985). Würger studeerde geschiedenis, sociale en politieke wetenschappen aan de universiteit van Cambridge. Zijn roman Stella kwam meteen op de bestsellerlijsten terecht en werd in het Nederlands uitgegeven bij uitgeverij Signatuur.

In 1942 ontmoet de Zwitserse Friedrich de mysterieuze Kristin op de kunstacademie in Berlijn. Haar echte naam blijkt Stella Goldschlag te zijn, na de ontdekking van haar Joodse identiteit wordt ze gemarteld. In ruil voor informatie over andere Joden sparen de Nazi’s haar familie. Hoe ver ga je om je eigen familie te beschermen en kiest Friedrich voor de liefde of zijn geweten?

“Stella veroorzaakte in Duitsland een tweedeling in de reacties van de pers. Würgers fictieve vertelling van een deel van het leven van de Joodse Stella Goldschlag zou geen recht doen aan de ernst van de geschiedenis volgens sommige critici, anderen waarderen juist hoe hij dit onderwerp met moed aansnijdt in een heldere bondige stijl.” – uit het persbericht bij Stella.  

Anne: Ik snap dat er kritiek is op Stella vanuit historisch oogpunt, maar tegelijk beweert de auteur nergens om uitputtend te zijn of dat hij hét verhaal van Stella vertelt. Hij kiest bewust voor een perspectief vanuit een Zwitserse jongeman die stapelverliefd wordt op de mooie Kristin zonder in eerste instantie te weten wie zij is. Aan de heldere bondige stijl is te zien dat het boek geschreven is door een journalist. Heel sec wordt het verhaal van Stella beschreven, zonder enig bejag op effect of emotie bij de lezer.

Würger heeft zijn research gedaan en wisselt zijn verhaal af met korte getuigenverklaringen tegen Stella Goldschlag, die naar men vermoed medeplichtig is aan het einde van meer dan honderd mensenlevens en door de Joodse gemeenschap in Berlijn ook wel ‘het blonde gif’ werd genoemd. Würger ontleent deze citaten uit getuigenverklaringen voor een militair Sovjettribunaal. Dit zijn bestaande verklaringen die vertellen over arrestaties en deportaties van Joden uit Berlijn.

Saar: Ik heb het moeilijk met de kritiek op de roman, al begrijp ik haar ook wel. Würger zet in mijn ogen vooral een roman neer waarbij hij de lezer de vrijheid laat om zelf een oordeel te vellen. Hij velt mede door zijn droge vertelstijl geen oordeel over Stella en legt er ook geen voorgekauwd in de handen van de lezer.

Net zoals bij alle gebeurtenissen, historisch of niet, zijn er meerdere kanten aan een verhaal. De schrijver koos ervoor om de kant te vertellen van een toeschouwer als Friedrich, maar ontkent ook geen schuld door de getuigenverslagen te verwerken in het boek.

Al bij al had ik het gevoel dat Würgis vooral wilde meegeven dat een mens niet persé ‘in en in slecht’ is, maar slecht kan handelen door de omstandigheden.

“Takis Würger weet in zijn roman Stella de wereldgeschiedenis, een liefdesgeschiedenis en een jaar uit het leven van Stella Goldschlag zo compact en meeslepend te beschrijven, dat je het gevoel hebt een vuistdikke roman te lezen. Een geschiedenis waarvan de auteur vindt dat we die niet mogen vergeten: de gruwelijkheden van de Tweede Wereldoorlog.” – Juliette van Wersch, uitgever Signatuur.

Anne: Elk hoofdstuk (een maand of jaar, het grootste gedeelte van de roman speelt zich af in 1942) begint met een opsomming van alles wat er in die periode gebeurde, wie welke prijzen won, welke muziek er gemaakt/geschreven werd, maar ook wordt er een korte samenvatting gegeven van de vorderingen in de Duitse politiek en de Tweede Wereldoorlog. De tien geboden van Goebbels worden over de hoofdstukken uitgesmeerd.

Bij het lezen van dit boek helpt het de lezer waarschijnlijk wanneer hij of zij bekend is met de Tweede Wereldoorlog. Veel gebeurtenissen worden in één zin beschreven en niet verder uitgewerkt. Iedereen die kennis heeft van Duitsland in het jaar 1942 heeft aan deze beschrijvingen waarschijnlijk genoeg, maar Stella is wat minder geschikt als eerste kennismaking met literatuur over deze periode. Daarom ben ik het niet helemaal eens met bovenstaand citaat, een vuistdikke roman had Würger er waarschijnlijk makkelijk van kunnen maken als hij wat meer context had geboden aan de lezer.

Saar: De opsommingen waarmee elk hoofdstuk begon, vond ik intrigerend om te lezen. Ik heb echter wel een vrij ruime basiskennis van de Tweede Wereldoorlog. Toch fronste ik bij een aantal zaken in die opsommingen mijn wenkbrauwen. Daarom kan ik Anne zeker volgen in haar mening dat de roman te weinig context biedt voor de lezer.

Zonder die opsommingen zou dit liefdesverhaal zich bijna in elke willekeurige oorlog afgespeeld kunnen hebben. Meer context voor de lezer met betrekking tot de gebeurtenissen zou een meerwaarde geweest zijn.

“Als schrijver verkeerde ik in de eigenaardige situatie dat ik van de fictieve Stella uit mijn roman tegelijkertijd kon houden, haar kon haten, begeren, folteren, verlaten en verraden. Dat klinkt misschien wel goed en cool, maar daar is niets cools aan. Stella heeft me gedwongen antwoorden te vinden op vragen die ik mezelf nooit heb willen stellen.” – Takis Würger in antwoord op de vraag ‘Hoe gaat een romanschrijver om met de schuld van zijn heldin?’

Anne: Stella levert in een relatief klein aantal pagina’s interessante vraagstukken op; hoe ver ga je om je eigen leven en familie te beschermen? Wanneer ben je medeplichtig aan iets? Stella Goldschlag is na de oorlog veroordeeld, maar Würger lijkt geen direct oordeel over haar te vellen. Ook het geweld tegen Stella wordt beschreven, waardoor de lezer sympathie voor haar als persoon krijgt. Friedrich kiest er uiteindelijk voor om Stella te verlaten, maar wordt ook als een zwakkeling gepresenteerd. Het is knap hoe Würger het verhaal van Stella gepresenteerd heeft en tegelijk de oorlog en de misdaden daarin verwerpt maar ook de schuldvraag bij de lezer te laten.

Saar: Würger heeft op dit vlak een prachtige prestatie geleverd in mijn ogen. Als schrijver heeft hij een onbevooroordeelde roman neergezet. Door het ook te hebben over het geweld dat tegen Stella wordt gebruikt, kan de lezer zich gaan afvragen wat hij in die situatie zou doen. Hoever zou je zelf gaan om je familie te beschermen? Hoe zou jij kunnen leven met de mensenlevens die je op je geweten hebt? Waar begint en eindigt schuld?

Het volledige oordeel over Stella ligt bij de lezer. Würger reikt je op geen enkel moment een oordeel aan en dat maakte deze roman zo sterk.

Eindoordeel

Anne: Ik geef het boek drie sterren (***): Stella is een indrukwekkend verhaal en vertelt een verhaal dat uniek is. Natuurlijk is er over de Tweede Wereldoorlog al meer literatuur en fictie verschenen maar het perspectief van een Joodse collaborateur is interessant, zeker omdat Würger ook de feiten meeneemt in zijn boek.

Saar: Van mij krijgt het boek ook drie sterren (***): ik was zeer onder de indruk van de manier waarop Takis Würger Stella Goldschlag heeft vorm gegeven. De droge manier waarop hij de roman geschreven heeft, zorgt er echter voor dat ik niet helemaal meegesleept werd in het verhaal. Desondanks is de invalshoek waaruit deze roman geschreven werd er een die hem onderscheidt van andere boeken over de Tweede Wereldoorlog.