Een boek met een nieuwsgierig makende titel, dat is zeker van toepassing op Waarom zou je de klassieken lezen van Italo Calvino. Hoe vaak wordt er immers niet aan liefhebbers van klassieke literatuur gevraagd waarom ze die oude boeken nu eigenlijk nog steeds lezen? Wat maakt die boeken nu zo bijzonder, zelfs na al die jaren? Cies en Hetty lazen zijn bundeling essays over de klassieke werken die hem inspireerden en hadden hierbij extra aandacht voor het eerste essay uit het boek. In dit eerste essay geeft Calvino 14 definities van klassiekers. Het leek ons wel interessant om te kijken of wij de klassiekers die we zelf al lazen kunnen plaatsen bij zijn definities.

Tekst: Cies en Hetty
Banner: Hetty

Italo Calvino

Calvino (Santiago de las Vegas, Cuba 1923 – Sienna Italië 1985) was een Italiaanse schrijver van romans, verhalen, essays en een toneelstuk.

Calvino en zijn ouders — reizende botanisten — brengen hun dagen door tussen het voorouderlijk land in San Giovanni Battista en Villa Meridiana, een experimenteel bloementeelstation waar Calvino’s vader tevens zijn studenten ontvangt. Hoewel de sprookjesachtige, bloemrijke omgeving Calvino uitnodigt om te dromen over vrijheid, romantiek en kunst, benaderen zijn ouders de natuur juist met exactheid en cijfers. In zijn brieven schrijft Calvino dan ook dat het geschreven woord hem bewegingsruimte en creatieve vrijheid gaf om niet te worden verpletterd door zijn ouders (bron)

Op het gymnasium ontdekt Calvino de wonderlijke wereld van de literatuur wanneer hij De jungleboeken van Rudyard Kipling leest. Dit boek spoort hem aan om meer te lezen en op onderzoek uit te gaan om opnieuw onder de indruk te kunnen raken van een boek. Toch komt hij pas echt goed aan het lezen van vele boeken toe wanneer hij de dienstplicht voor de Republiek van Salò wil ontlopen en moet onderduiken. Deze periode van eenzaamheid en stilstand blijkt cruciaal te zijn geweest in de vorming van Calvino’s literaire carrière. Calvino werkt lange tijd voor een uitgeverij en komt zo in aanraking met het werk van verscheidene tijdsgenoten en zelf experimenteert hij ook volop met verschillende literaire stijlen op zoek naar een stijl die bij hem past. De geboorte van zijn dochter (Calvino was toen 44 jaar) en de dood van vriend en collega-schrijver Elio Vittorini zorgt voor een verandering in zijn levenshouding. Hij voelt zich geroepen om meer teruggetrokken te gaan leven en zich uitsluitend aan de literatuur te wijden. In deze periode rijpt zijn oeuvre en schrijft hij een groot deel van zijn literatuurwetenschappelijke essays die te vinden zijn in De literatuurmachine.

In zijn literatuurwetenschappelijke essays benadert Italo Calvino (literaire) teksten niet in hun socio-culturele context, maar bestudeert hij hen als speelborden die door de tijd heen dezelfde vorm behouden, maar door elke lezer op nieuwe manieren worden bespeeld. Woorden, thema’s, personages en plots worden in Calvino’s handen speelstukken die in verhouding tot elkaar functioneren en nooit vaststaande betekenissen hebben.
….
Geen boek wordt door verschillende mensen hetzelfde gelezen, zoals geen spel door verschillende mensen hetzelfde wordt gespeeld. (bron)

In Waarom zou je de klassieken lezen geeft Calvino ons een heel persoonlijk overzicht van de klassiekers die hem geïnspireerd hebben. Calvino is ervan overtuigd dat literatuur pas interessant wordt wanneer het zich verhoudt tot de wereld buiten de boeken. Hij heeft in zijn eigen werk ook altijd geprobeerd om het toegankelijk te maken voor iedere lezer.

In zijn essay Waarom zou je de klassieken lezen stelt hij dat het voor lezers van klassiekers belangrijk is vast te stellen van waaruit ze lezen, oftewel: de actualiteit tot op zekere hoogte te volgen. Het lezen van literatuur verdiept zich volgens Calvino door het lezen van lectuur, en vice versa. (bron)

De definities volgens Calvino

We kunnen ons heel goed voorstellen dat niet iedereen van jullie Waarom zou je de klassieken lezen van Calvino al las of van plan is om te gaan lezen. Toch hopen we jullie met dit artikel wél nieuwsgierig te maken naar de 14 definities van klassieken zoals Calvino ze beschreven heeft in het eerste essay van het boek. Gelukkig is er tegenwoordig heel veel online te vinden, zo ook dit essay. Je kunt het op deze pagina van Raster in zijn geheel lezen.

Hieronder sommen we de 14 definities op die Calvino opgesteld heeft voor het bepalen welke boeken tot de klassieken behoren. Wij hebben geprobeerd om bij elke definitie een boek te noemen  dat voor ons persoonlijk bij de omschrijving past.

Klassieken zijn boeken waarover je gewoonlijk hoort zeggen: ‘Ik ben … aan het herlezen’, en nooit ‘Ik ben… aan het lezen.’

Hetty: Een klassieker waarvan door velen wordt gezegd: ‘ik ben … aan het herlezen’ is ongetwijfeld Jane Eyre van Charlotte Brontë. Hoewel ik niet vaak de tijd neem om boeken te herlezen deed ik dat wel bij Jane Eyre. Maar toch wel met een lichte twijfel vooraf, want las ik dit boek nu echt al eerder of was het toch Wuthering heights van haar zus Emily Brontë dat ik al gelezen had? Tijdens het lezen was er al snel herkenning van het verhaal op meerdere punten, dus ja het was een herlezing en ik genoot er ook nu weer volop van.

Klassieken noem je die boeken die een verrijking vormen voor degenen die ze hebben gelezen en ze goed vonden; maar ze vormen geen minder grote verrijking voor degenen die het geluk hebben ze voor het eerst te lezen in de omstandigheden waarin ze er het beste van kunnen genieten.

Cies: Als puber las ik Terug tot Ina Damman van Simon Vestdijk. Als puberende jongen kon ik mij heel goed verplaatsen in mijn toenmalige leeftijdsgenoot Anton Wachter. Toen ik de hele cyclus las rond mijn dertigste was er genoeg afstand in leeftijd om de opgroeiende Anton Wachter niet meer als maatstaf voor mijn eigen puberaal lief en leed te gebruiken, maar om de hele cyclus op haar eigen inhoudelijke waarde te kunnen beoordelen.

Klassieken zijn boeken die een bijzondere invloed uitoefenen, hetzij wanneer ze ons als onvergetelijke werken bijblijven, hetzij wanneer ze zich in de plooien van ons geheugen verschuilen onder het mom van collectief of individueel onderbewustzijn.

Hetty: Op de basisschool had ik een leraar die schitterend kon vertellen. Nooit las hij voor uit een boek maar vertelde zo uit zijn hoofd de meest spannende verhalen. Jarenlang ben ik onder de indruk gebleven van zijn vertelkunsten over Odysseus, de cyclopen, de sirenen en nog meer van dat soort bijzondere figuren. Verbaasd was ik wanneer ik de naam Odysseus of Odyssee ineens ergens in een boek tegenkwam, was dat toeval? Het heeft lang geduurd voor ik zijn verhalen terugvond in de werken van Homerus; de Ilias en de Odyssee, maar toen ik dan eenmaal door had waar die meester zijn verhalen vandaan had was mijn bewondering des te groter! Hij was erin geslaagd om Homerus interessant te maken voor 11-jarigen. We konden destijds gewoon niet wachten tot hij weer verder ging met zijn verhaal… Met heel veel plezier en herkenning heb ik vorig jaar zelf de Odyssee gelezen en binnenkort pak ik Ilias op.

Cies: Als klein kind bleef ik vaak bij mijn opa en oma logeren en vertelde opa aan zijn kleinkinderen voor het slapen gaan een door hem verzonnen verhaal over Reintje de Vos. Dat opa zijn verhalen had verzonnen daar kwam ik pas achter toen ik het boek las, eerst een kindereditie en later het ‘echte’ boek. Zowel de verhalen van opa als de ‘echte’ Vos Reynaerde zijn morele lessen geweest die mij onbewust hebben gevormd: niemand is helemaal goed of helemaal fout, we hebben allemaal zo onze (on)deugden.   

Iedere herlezing van de klassieken is net zo’n ontdekkingsreis als de eerste lezing.

Hetty: Op de havo moest ik 15 boeken voor Nederlands lezen, één daarvan was De aanslag van Harry Mulisch, voor zover ik me kan herinneren heb ik het toen gewoon als een oorlogsverhaal gelezen. Wel een oorlogsverhaal dat ik erg goed vond trouwens. Van mijn oom die leraar Nederlands was kreeg ik het leraren-uittreksel en ontdekte ik dat er ook symboliek in het boek verstopt zit, dat heb ik onthouden voor mijn mondeling examen maar verder maakte het niet al te veel indruk. Enkele jaren geleden heb ik De aanslag herlezen en nu genoot ik vooral van de diepere laag in het verhaal, schitterend hoe al die symboliek er in verweven is, en ja dat was nog veel meer dan ik me kon herinneren uit het leraren-uittreksel van mijn oom.

Iedere eerste lezing van de klassieken is in feite een herlezing.

Cies: Ik lees bijna net zo graag over literatuur als dat ik literatuur lees. Ook ben ik iemand die bijna altijd gedegen onderzoek doet (recensies lezen, Wikipedia) voordat ik besluit een roman, novelle of verhalenbundel te gaan lezen. Hierdoor weet ik negen van de tien keer al hoe het verhaal afloopt. Ik vind dat helemaal niet erg, omdat het mij niet zozeer te doen is om wat er gebeurt in een verhaal, maar hoe het verteld wordt. Wanneer een auteur helemaal in het begin al verklapt hoe het afloopt zoals Emants in Een nagelaten bekentenis of Dostojevski in Misdaad en straf werd mijn eerste lezing van deze twee klassiekers een herlezing van het gebeurde. 

Klassieken zijn werken die nooit ophouden te zeggen wat ze te zeggen hebben.

Hetty: Aantekeningen uit het dodenhuis van Dostojevski is een boek dat grote indruk op mij gemaakt heeft, evenals Is dit een mens van Primo Levi. Beide geven een indringend en persoonlijk beeld van wat opgesloten zitten en oorlog met een mens kan doen en wat ervoor nodig is om te overleven. Het zijn verhalen die (helaas) tijdloos en altijd weer actueel zijn, er is altijd wel een plek waar oorlog woedt of waar mensen in onterende omstandigheden opgesloten zitten en enkel en alleen op zichzelf aangewezen zijn om zich staande te houden en te overleven.

Klassieken zijn boeken die in ons leven komen met in zich de sporen van alle keren dat ze vóór ons zijn gelezen, en achter zich de sporen die ze hebben nagelaten in de cultuur of culturen waar ze doorheen zijn gegaan (of eenvoudiger in de taal of gebruiken).

Cies: Het pact met de duivel in Faust van Goethe (1832) was al tig keer verteld voordat Goethe zijn versie schreef en is daarna nog tig keer verteld niet alleen in de literatuur, maar ook in bijvoorbeeld de bluesmuziek (Robert Johnson). Allemaal verschillende pacten met verschillende duivels, maar één kan de meest indrukwekkende zijn en dat blijft voor mij de Faust van Goethe. 

Een klassiek boek is een werk dat onophoudelijk stof opwerpt in de vorm van allerlei kritische betogen over zichzelf, maar dat dit stof ook voortdurend weer van zich afschudt.

Cies: De verhalen van Edgar Allen Poe worden vaak gerekend tot de eerste detectiveverhalen, de eerste horrorverhalen, de eerste moderne literaire verhalen. Er wordt zoveel over deze verhalen geschreven en over de invloed die ze hebben op de hedendaagse literatuur dat we (bijna) vergeten om de verhalen van Edgar Allen Poe te lezen zonder ons iets aan te trekken van wat er over gezegd en geschreven is. Deze verhalen zijn niet alleen invloedrijk, maar vooral steengoed om ‘gewoon’ te lezen zonder al die poespas er om heen.

Hetty: Een klassieker die stof opwerpt vanwege het verwerpelijke onderwerp is ongetwijfeld Lolita van Vladimir Nabokov, tijdens het lezen voel je afschuw ten opzichte van de hoofdpersoon en ook wel ten opzichte van de schrijver; hoe kan hij zó schrijven over dit onderwerp. Dat gevoel van afschuw is er in alle tijden geweest over het boek Lolita, maar tegelijkertijd was er bij mij en ook bij anderen bewondering. Want hoe je het ook went of keert het blijft een bijzondere gave van een auteur om een boek te schrijven dat zulke heftige reacties oproept bij de lezer. En mede daardoor is het een boek dat nog steeds gelezen wordt en dus die stof ook weer van zich afschudt.

Klassieke werken hebben de volgende eigenschap: hoe meer je ze denkt te kennen van horen zeggen, des te nieuwer, onverwachter en ongehoorder ze blijken te zijn wanneer je ze werkelijk leest.

Hetty: Hierbij denk ik gelijk aan Dr. Zjivago van Boris Pasternak, een klassieker die iedereen volgens mij wel van naam kent. De meesten kennen ook de globale inhoud wel van het verhaal, maar daarmee krijg je al snel de indruk dat het een soort liefdesroman is en rijzen er wellicht twijfels over de literaire waarde. Maar toen ik het boek daadwerkelijk ging lezen, en ook de film zag moest ik toegeven dat het toch echt een bijzondere klassieker is die veel meer in zich heeft dan enkel een liefdesverhaal.

Een boek wordt klassiek genoemd wanneer het zich manifesteert als equivalent van het universum, zoals talismans in de oudheid.

Cies: Het is niet mijn talisman, maar na lezing van De avonden van Gerard Reve begrijp ik heel goed dat dit boek voor de generatie die volwassen werd kort na de tweede wereldoorlog zoveel heeft betekend en nog steeds betekent.

‘Jouw’ klassieke werk is een boek dat je niet onverschillig laat en dat je helpt jezelf te definiëren in relatie, of misschien in contrast ermee.

Cies: Ik heb iets met autobiografische romans. Ik vind ze of heel erg goed of matig tot slecht. Een middenweg (wel aardig, 3-4 sterren) zit er voor mij zelden in. Het land van herkomst van E. du Perron uit 1935 hoort tot de eerste categorie, omdat Du Perron zichzelf niet spaart, de beperkingen van de autobiografie op zoekt, en op overtuigende en prachtige wijze aantoont dat onze biografie voor een heel groot deel bestaat uit toevalligheden, invloedrijke momenten in ons leven, waar wij op het moment zelf zo goed als geen invloed op hebben en ook nog niet beseffen hoe invloedrijk deze gebeurtenissen zijn op de rest van ons leven. Deze bescheidenheid over de eigen maakbaarheid is mij altijd bijgebleven sinds ik deze roman voor het eerst in mijn laatste jaar van de middelbare school las. Pas bij herlezingen in de jaren daarna heb ik dat beter kunnen plaatsen en nog meer genoten van het Het land van herkomst zelf.

Een klassiek werk is een boek dat vóór andere klassieke werken komt, maar wie eerst de andere heeft gelezen en daarna pas dit, herkent meteen welke plaats het heeft in de genealogie.

Cies: Ulysses van James Joyce uit 1922 wordt door velen als het hoogte- en referentiepunt gezien van het literair modernisme. Ik had al een aantal modernistische romans gelezen en over het literair modernisme gelezen voordat ik deze roman van Joyce las. Na een bladzijde of twintig begreep ik welke plaats binnen het literair modernisme Ulysses heeft. Ook zonder eerst andere modernistische romans te hebben gelezen zou ik dit een indrukwekkende roman hebben gevonden.

Hetty: Op het moment dat je met enige regelmaat literatuur begint te lezen kom je steeds weer verwijzingen tegen naar De goddelijke komedie van Dante, verwijzingen die je op dat moment niet heel veel zullen zeggen en je leest er een beetje overheen, ook al snap je wel dat ze bepalend zijn in het verhaal. Maar toen kwam het moment dat ik zelf De goddelijke komedie ging lezen en ineens viel er zoveel op zijn plek, verwijzingen die ik ooit tegen gekomen was zag ik in dit boek opduiken en kregen zijn betekenis. Met terugwerkende kracht kon ik ze beter plaatsen in verhalen die ik eerder gelezen had. Zonder twijfel was ik ervan overtuigd dat deze klassieker toch echt een boek van grote literaire waarde was voor alles wat daarna geschreven is en teruggrijpt op beelden uit De goddelijke komedie.

Klassiek is datgene wat de actualiteit weet terug te brengen tot achtergrondgeluid, maar dat tegelijkertijd niet zonder dit achtergrondgeluid kan.

Cies: In Onzichtbare man uit 1952 duwt Ralph Ellison het dagelijkse institutionele racisme waar de ‘hij’ in het verhaal dagelijks mee wordt geconfronteerd naar de achtergrond. Een achtergrond die wel heel veel invloed heeft op de manier waarop een zwarte Amerikaanse man in die jaren (en nog steeds) een eigen zelfstandige persoon kan worden met een eigen identiteit die niet alleen maar door vermeende raciale kenmerken wordt bepaald.

Klassiek is datgene wat blijft doorklinken als achtergrondgeluid, ook daar waar een actualiteit heerst die totaal onverenigbaar is met al het andere.

Cies: De zeer luidruchtige actualiteit van de Nazi’s in de jaren dertig en vooral de boekverbrandingen in 1933 hebben er voor gezorgd dat Frontberichten de autobiografische roman van Edlef Köppen uit 1930 over zijn ervaringen als Duits soldaat tijdens de Eerste Wereldoorlog nooit is uit kunnen groeien tot een ‘echte’ klassieker. Pas in 2004 verscheen er weer een Duitstalige editie. Ik heb heel wat autobiografische werk van frontsoldaten uit de Eerste Wereldoorlog gelezen en Frontberichten is voor mij de meest angstaanjagende, de meest claustrofobische. Sprekend over luidruchtige actualiteit, lees het hoofdstuk in Frontberichten over de eenzame tocht door het stille bos waar al het leven dood is gemaakt door een gasaanval om daarna het hoofdstuk te lezen over het overstelpende en gekmakende lawaai in de loopgraven waar het gebulder van de kanonnen, mitrailleurs en het geschreeuw van gewonde soldaten. De ervaringen opgedaan aan het front in de Eerste Wereldoorlog zijn voor veel auteurs (onder andere Remarque, Céline, Sassoon, Barbusse) en dus ook Köppen onverenigbaar gebleken met al het andere wat daarna kwam.

Ieder zijn eigen klassiekers

De veertien definities van Calvino laten zien dat wat een boek tot een klassieker maakt niet door ‘kenners’, recensenten, uitgevers en literatuurwetenschappers wordt bepaald (de eeuwige lijstjes), maar vooral door de gewone lezers van boeken die keer op keer een betekenisvol ‘gesprek’ hebben met het boek dat ze lezen. En zoals alle samenleesprojecten en recensies hier op Hebban duidelijk maken: iedere lezer heeft een ander ‘gesprek’ met een boek. Wij vinden om net iets andere redenen dezelfde klassiekers goed. Maar we plaatsen hierdoor ook verschillende titels bij de definities van klassieken zoals Calvino ze ooit omschreef. 

Kun jij ook één of meerdere klassiekers die je gelezen hebt indelen bij een definitie van Italo Calvino?