Wie een jaar geleden zou zeggen dat hier, op deze prestigieuze plek, een artikel zou verschijnen over Georges Perec waaraan ik zou mogen meewerken zou mijn meewarige blik op zich gericht voelen; George Perec was toch die Franse auteur met complexe teksten waaraan alleen zeer geoefende lezers zich wagen? Dat het artikel nu toch klaar is bewijst het tegendeel, het werk van Perec is wel degelijk toegankelijk, sterker nog: het is zoveel meer dan lezen! Tijd voor een heldere blik zonder poespas en hoge drempels om verslag te doen van onze leeservaringen. Salustia levert aan dit artikel een aanzienlijke bijdrage waarvoor hartelijk dank! 

Banner: Tea
Tekst: Salustia(Het leven, een gebruiksaanwijzing) en Tea (de rest)

Een korte biografie

Georges Perec (1936-1982) werd geboren uit Joodse ouders die Polen ontvluchtten en zich vestigden in Frankrijk. De tragiek van zijn in 1940 gesneuvelde vader en zijn moeder, zij werd in 1943 vergast, maakt enorme indruk op de jonge Georges. Hij werd opgevoed bij zijn oom en tante. Het gemis van zijn ouders en daarmee een totaal verstoorde kindertijd vinden we terug in zijn œuvre. Het feit dat Perec met ingang van 10 augustus 2001 deel uitmaakt van de lijst van 'de als klassiek beschouwde auteurs’ is voldoende reden om deze schrijver nader te leren kennen.

Wie Perec zegt Oulipo, Ouvroir de littérature potentielle (Werkplaats voor potentiële literatuur). Het is een in 1960 opgericht los verband van Franstalige schrijvers en wiskundigen met als doel literaire werken te maken die aan bepaalde voorwaarden of beperkingen onderhevig zijn: littérature sous contraintes. Het kan daarbij gaan om beperkingen inzake het gebruik van letters, woorden, klanken, stijlen, enz. Deze beperkingen zijn niet alleen bedoeld als woord- en taalspelletjes, maar dienen vooral om de inspiratie en het vakmanschap van de auteurs aan te scherpen.

Waar te beginnen ?

Een goede start voor het lezen van Perecs werk is de glasheldere introductie van Manet van Montfrans. In Georges Perec, een gebruiksaanwijzing weet zij enthousiast en uitstekend leesbaar een goede weergave te geven van Perec. Zij vertelt over zijn leven, zijn werk en hoe die twee innig met elkaar vervlochten zijn zoals op te merken is in zijn werk. Veel fijne informatie is te vinden op de site van Karakters. Hun artikelen zijn altijd zeer de moeite waard!

Perecs debuut, een drieluik

Het thema van een gedesoriënteerde generatie die er niet in slaagt haar maatschappelijke idealen te verwezenlijken vond Perec bij schrijvers als Paul Nizan en Gustav Flaubert. De dingen. Een verhaal uit de jaren zestig vormt samen met Wat voor brommertje met verchroomd stuur achter op de binnenplaats?* en Een man die slaapt een drieluik over een generatie die volwassen wordt helemaal in het begin van de consumptiemaatschappij. Perec verwerkt in deze vroege werken zijn eigen ervaringen uit de periode van 1955 tot 1963. Van deze boeken las ik De dingen. Een verhaal uit de jaren zestig en Een man die slaapt.

Les choses. Une histoire des années soixante (1965) (De dingen. Een verhaal uit de jaren zestig, vert. Edu Borger, 1990)  

De dingen (de roman is volgens Perec veel meer dan een sociologische roman, zoals critici meenden) gaat over een jong stel dat opgroeit in de tijd dat luxe goederen het dagelijks leven insluipen en hoe die inwerken op, in dit geval, het koppel. Je ziet hun leven langzaam veranderen van zorgeloos naar de hang naar bezit en comfort. Het proces van hun verandering wordt bijna gefileerd beschreven, elke keer weer een stapje verder naar een bestaan dat ze verafschuwen, maar er toch onderdeel van worden. Een prima leesbaar boek, helemaal zonder dialogen geschreven, dat een goed tijdsbeeld geeft ook politiek gezien. De voorliefde die Perec heeft om voorwerpen te zien en te benoemen is in dit boek al zichtbaar en te beschouwen als voorbode van zijn latere werk. 

Un Homme qui dort (1967) (Een man die slaapt, vert. Rokus Hofstede, 1996) 

Zo actief als de personages in De dingen zich bezighouden met spullen, zo apathisch is de student uit Een man die slaapt (1969) Tussen waken en slapen komen zijn gedachten tot leven. Vaak zijn het herinneringen die gepaard gaan met getallen die terug te voeren zijn naar belangrijke data uit zijn jeugd. De opbouw van het boek wordt door Manet van Montfrans glashelder uitgelegd en laat zien waarom Perec een citaat uit Het Proces van Franz Kafka koos. Zowel Kafka als Perec zijn uitermate terughoudend met het benoemen van hun Joodse afkomst, het woord Jood wordt door Kafka zelfs niet genoemd, 'terwijl het wel een van de grote thema’s van de Joodse literatuur aan de orde stelt – het schuldgevoel dat verbonden is met ontworteling en vervolging.' **

La Boutique obscure. 124 rêves (1973) (De duistere winkel. 124 dromen, vert. Edu Borger, 2017)

In dit boek staan 124 dromen beschreven, sommige heel kort, andere wat uitgebreider en de onderwerpen zijn zeer gevarieerd. Er zijn erotische dromen, maar ook angst is een thema zoals de bijna nachtmerrie over de ontdekking van niet één, maar vele e’s in La Disparation (1969) ('t Manco vert. Guide van de Wiel, 2009) dat juist geen e’s mocht bevatten. Verder vinden we jeugdherinneringen verweven in zijn dromen. 

Espèces d'espaces (1974) (Ruimten rondom, vert. Rokus Hofstede, 1998; herziene uitgave 2008)

Een boekje over ruimten in de ruimste zin van het woord, te beginnen met iets dat zich laat begrenzen zoals een slaapkamer met een bed, Perec weet hierover onderhoudend te vertellen. Vanuit het kleinste breidt hij uit naar groter en heeft allerlei wetenswaardigheden te vertellen onderweg. Er wordt gereisd, geordend, verhuisd en hij geeft tips van dingen die je systematisch zou moeten doen. Ook hier weer vele opsommingen, het belang van goed te kijken en zijn zoektocht naar jeugdherinneringen. 

Mijn ruimten zijn fragiel: de tijd zal ze afkalven, zal ze vernietigen: niets zal meer lijken op wat het was, mijn herinneringen zullen me in de steek laten, vergetelheid zal mijn geheugen binnensijpelen, zonder ze te herkennen zal ik kijken naar een paar vergeelde foto's met verkreukelde randen.

Geef je ogen de kost, kijk! Door Salustia.

La Vie mode d'emploi (1978) (Het leven, een gebruiksaanwijzing, vert. Edu Borger 1995)

Via een krantenartikel in 2003 maakte ik kennis met Georges Perec en Het leven, een gebruiksaanwijzing. Ik was onmiddellijk geboeid door de Oulipo groep waartoe hij behoorde en de manier waarop zij door zelfgekozen dwangregels hun creativiteit vormgaven. Ik wou het boek absoluut lezen maar veronderstelde dat ik het zonder bijkomende informatie niet zou begrijpen. Vooral het boekje van Manet Montfrans Georges Perec, een gebruiksaanwijzing heeft me daarbij veel geholpen.

Korte inhoud van Het leven, een gebruiksaanwijzing. Beeld je een flatgebouw in met 10 niveaus en 10 kamers per niveau en stel je de dwarsdoorsnede ervan voor door in gedachten de voorgevel weg te laten. Dat doet ook aquarelschilder Vilène die in zo’n oud flatgebouw in Parijs woont. Weldra zal het gesloopt worden. Als langstlevende bewoner van het gebouw en aldus de vertegenwoordiger van het collectief geheugen wil hij het op deze manier schilderen. Hij overloopt gedetailleerd per ruimte wat hij erop wil plaatsen. Het zijn gedachten die we te lezen krijgen in Het leven een gebruiksaanwijzing van Georges Perec.

Afbeelding: Een poppenhuis, zoals het huis dat Georges Perec op het idee zou hebben gebracht van een gedetailleerde beschrijving van de kamers van een open gebouw in het voorste gedeelte. Madame Moreau heeft er een in haar "bibliotheek rookruimte" (Hoofdstuk XXIII) (Bron)

Het wordt een overrompeling van levensverhalen van de vroegere en huidige bewoners en personen die hun leven doorkruisten. Verder volgt een uitputtende beschrijving van meubels, kunstwerken, prullaria en gewone gebruiksvoorwerpen met uitweidingen naar allerlei geschiedenissen en wetenschappelijke gegevens. Toch wordt het geen saaie boel maar een verzameling boeiende verhalen dikwijls met humor doorspekt.

Het verhaal van de zeer rijke bewoner Mr Bartlebooth zorgt voor de rode draad. Hij wil zijn leven vullen door eerst 10 jaar aquarel-les te nemen bij Valène en  daarna  20 jaar op wereldreis te gaan om 500 aquarellen van haven- en zeegezichten te schilderen. Deze worden opgestuurd naar de derde sleutelfiguur, Mr. Gaspard Winckler die ze tot steeds meer ingewikkelde puzzels zal versnijden. De volgende 20 jaar wil Mr Barthlebooth deze puzzels maken en ze dan op een ingenieuze manier weer laten lijmen tot een geheel. Daarna worden ze op de plaats van creatie in een speciale oplossing ondergedompeld tot er enkel nog het oorspronkelijke wit blad overblijft. Hij wil een proces verwezenlijken dat vanuit het niets start en met niets eindigt: een metafoor voor de absurditeit van het leven. Voor mij betekent de Handleiding in de titel een aanmoediging van Perec om er toch het beste van te maken.

3 Sleutelfiguren en een massa personen worden in deze verhalen genoemd. Toch erkent Perec maar 2 personages in zijn boeken: de auteur en de lezer, die samen een spel spelen. Daartoe nodigt hij de lezer uit. Wie hierin wil meegaan kan zich beter op voorhand informeren welke ”spelen” er in dit boek te vinden zijn.

Afbeelding: dit zijn de tien schilderijen die verwerkt zijn in het boek, de bijzonderheden zijn hier te vinden

Het fijnste spel vond ik het zoeken naar de allusies naar 10 bestaande favoriete schilderijen van de auteur die in de verhalen zitten verstopt. Het zijn delen van zinnen die niet gerelateerd zijn aan de betekenis of inhoud van de schilderijen maar bepaalde voorwerpen of personen beschrijven die op het schilderij te herkennen zijn. Het is pas nu dat ik me realiseer dat ik in al die tijd hoe onbegrijpelijk ook nooit, zelfs niet de eerste zin heb gelezen in het boek dat lonkend stond te wachten in de kast tot ik er klaar voor was. Dat moment kwam toen Het klassieker-genootschap een samenlees-project opstartte. Dit was het moment om mijn drempelvrees voor de 600 blz te overwinnen.

Om mijn drempelvrees te verlagen had ik zoals Perec mijn eigen werkplan opgesteld (aantal blz/dag) en een groot plan van het gebouw getekend waarop ik per ruimte korte notities kon schrijven en de vooruitgang van hoofdstuk naar hoofdstuk (van ruimte naar ruimte) kon volgen.

Op de afbeelding is te zien hoe Salutia haar Perec-project aanpakt!

Wat een verrassing!

Het lezen was een plezier, zo vlot geschreven. Een opeenvolging van ontelbare personages en een massa fantasierijke verhalen, over liefde en horror en alles daar tussenin. Beeldende beschrijvingen van de ruimten in het gebouw, alles en iedereen kreeg dezelfde aandacht, ook het gewone en banale. Geef je ogen de kost, kijk! schreef Perec.  Daarvoor leek je er wel 10 nodig te hebben.

Om van het boek te genieten is niets van de informatie die ik had gelezen noodzakelijk. Ik had verondersteld dat de dwangregels het een moeilijk werk zouden maken, maar als je niet van hun bestaan had gehoord zou je ze zelfs niet merken. Door die informatie wel te lezen, krijg je meer zicht op de onderliggende autobiografische elementen van de auteur.  Bij zijn pogingen om een autobiografie te schrijven raakte hij telkens geblokkeerd. Het lukte hem wel om in ieder boek via een omtrekkende beweging te schrijven over de leemte in zijn leven, het gemis van zijn ouders, die hij als kind verloor in WOII. Het betekende eveneens het verlies van zijn band met zijn voorouders, zijn naam, zijn taal, cultuur, religie en gedeelde herinneringen. Het gaf hem het gevoel een andere identiteit te zijn dan die voor hem was 'voorbestemd' Hij voelde zich 'een vervalser'. Het was de breuk in zijn leven met voor eeuwig het tijdperk ervoor en erna.

In dit boek krijg je een fantasierijk verhaal, een onderliggende autobiografische laag en als extra voor de liefhebber het spel met de auteur, de uitdaging om zijn 'puzzels' op te lossen. Op internet was een link te vinden naar Le cahier des charges, het werkboek van Perec waarin zijn contraintes (zijn vormdwangregels) waren omschreven.  Dat leek heel interessant en veelbelovend maar de verhalen eisten al mijn aandacht op en ik kon het niet combineren met het puzzelen tot we de allusies op de 10 schilderijen begonnen te zien.  Het was fijn om er in groep naar op zoek te gaan. Het verplichtte ons om de schilderijen heel aandachtig te bekijken wat de ervaring zoveel rijker maakte. Achteraf heb ik ook aan een aantal van de andere puzzels veel plezier beleefd. Belezen lezers zullen ook citaten herkennen van beroemde auteurs, allusies vinden naar andere bekende boeken wanneer zij er oog voor hebben want ze worden niet bekend gemaakt.

Verder las ik nog

•      W of de jeugdherinnering, een gereconstrueerd jeugdwerk afgewisseld met autobiografische hoofdstukken;
•      Ruimten rondom, verschillende teksten en zijn eerste ideeën die de basis vormden voor dit boek;
•      Ik ben geboren, ook weer diverse teksten waardoor je de auteur beter leert kennen;
•      Diverse artikelen rond Oulipo en Perec (zie dbnl).

Wie zoekt die vindt: geef je ogen de kost!

Ook interessant is deze podcast

De 14-delige radioserie 'Het leven, een gebruiksaanwijzing' draait om vragen waar iedereen weleens mee worstelt, maar waar geen pasklaar antwoord op bestaat. 'Het leven...' is het meest eigenzinnige zelfhulpboek dat je ooit zult horen.

Tot zover deze impressie en leeservaring van twee enthousiaste lezers. Er is natuurlijk nog veel meer over te vertellen en niet alle boeken zijn aan bod gekomen, maar hopelijk geeft dit artikel enig idee wat je kunt verwachten van het werk van Perec en ook is de eventuele drempelvrees nu wellicht verminderd of zelfs verdwenen.   

*   Een link naar de toneelbewerking vind je hier
** Citaat uit Georges Perec, een gebruiksaanwijzing - Manet van Montfrans pag. 43