Deze zomer, toen we nog mochten rondstruinen in de boekhandel, liep ik rustig alle boeken bij Waanders in de Broeren in Zwolle te bekijken en viel mijn oog op een prachtige cover waar ik direct voor viel. Mijn mond viel open en ik begon spontaan te kwijlen. Zeg nu zelf, die is toch machtig mooi? Het bleek de Engelse uitvoering te zijn van 10 minuten 38 seconden in deze vreemde wereld. Ik zocht direct alle schappen van de winkel af naar de Nederlandstalige versie maar kon de roman niet vinden totdat ik tot de ontdekking kwam dat ze hier voor een kleurloze omslag hebben gekozen. Bedremmeld bedacht ik me dat het zo zonde was dat ze niets iets mooiers hadden kunnen bedenken. Toch bleef het verhaal aan me kleven en ook de korte biografie van Shafak op de achterflap zette me aan het denken. “Er zit vast een goed artikel in”, schoot door mijn hoofd. Ik ben altijd op zoek naar kritische vrouwelijke stemmen in de literatuur. Dan maar een lelijke cover mee in de tas...

Door Evy 

Elif Shafak (1971) is de best verkopende Turkse schrijfster van dit moment. Ze was geselecteerd voor de shortlist van de Booker Prize in 2019 met 10 minuten 38 seconden in deze vreemde wereld, maar wat valt er nog meer te weten over deze auteur?

Haar werk 

Het eerste boek dat in het Nederlands verscheen was De bastaard van Istanbul, in 2007. Daarna is er ook een deel van haar eerder verschenen werk vertaald. Niet al haar boeken worden even lovend onthaald. Ik merk bijvoorbeeld als ik de recensies/reacties lees dat de beoordelingen echt alle kanten op gaan.Toch is de gemeenschappelijke deler is wel dat de verhalen steeds een flink stuk maatschappijkritiek bevatten. Haar werk bevat zowel fictie als non-fictie. In dit artikel gaan we niet even diep in op al haar boeken, maar hieronder vind je een lijst met al haar naar het Nederlands vertaald werk:

• De bastaard van Istanbul (De Geus, 2007)
• Het luizenpaleis (De Geus, 2008)
• De heilige van de beginnende waanzin (De Geus, 2008)
• Geheim: een roman over zien en gezien worden (De Geus, 2009)
• Liefde kent veertig regels (De Geus, 2011)
• Zwarte melk : over schrijven, moederschap en mijn innerlijke harem (De Geus, 2012)
• Het huis van de vier winden (De Geus, 2013) 
• De stad aan de rand van de hemel (De Geus, 2014)
• Drie dochters van Eva (De Geus, 2017)
• 10 minuten 38 seconden in deze vreemde wereld (Nieuw Amsterdam, 2020)
• Zo houd je de moed in een tijd van verdeeldheid (Nieuw Amsterdam, 2020)

Wie is Elif Shafak 

Geboren in Straatsburg, via Spanje en Jordanië in Turkije terecht gekomen, en uiteindelijk nu woonachtig in Londen. Je hoort het al, Shafak draagt van veel culturen een stukje in zich en daar ligt meteen ook de basis voor veel van haar multiculturele verhalen.
Ze studeerde aan de Technische Universiteit in Ankara en centraal in haar studies staan haar belangstelling voor gender en de positie van de man en de vrouw in de maatschappij. Ze behaalde een doctoraat en werkte daarna een tijd als gastprofessor aan een universiteit in de Verenigde Staten. Toch keert ze weer terug naar Turkije, naar Istanbul, de stad die ze een bron van liefde en inspiratie noemt. 
Tussen 1994 en 2000 brengt ze enkele boeken uit in Turkije, die daar ook in de prijzen vallen. In 2006 ontstaat er een breuk tussen Shafak en Turkije. Ze wordt vervolgd op grond van 'belediging van de Turksheid', omwille van een uitspraak van één van de personages uit haar boek De bastaard van Istanbul. Ze wordt vrijgesproken maar het is al een teken aan de wand. Ook in de afgelopen jaren, met een Turkije onder Erdogan, is het werk van Shafak bekritiseerd. Ze blijft opkomen voor de vrijheid van meningsuiting en voor bepaalde bevolkingsgroepen die in het huidige Turkije met moeilijkheden te maken hebben. 

Liefde kent veertig regels 

In Het luizenpaleis gebruikte Elif Shafak al de structuur van een raamvertelling om het verhaal aan op te hangen. In Liefde kent veertig regels gebruikt ze weer de techniek om een verhaal binnen een verhaal te vertellen. Hoofdpersonage Ella Rubenstein krijgt een baan als proeflezer bij een uitgeverij en het eerste boek dat ze toegestuurd krijgt, laat haar meteen ook haar eigen leven goed onder de loep nemen. Nathalie las dit boek en schrijft in haar recensie dat de verhalen op een treffende manier uitgewerkt zijn en dat er elementen in zitten die zeker in de huidige maatschappij nog relevant zijn.

Drie dochters van Eva 

In dit boek is de hoofdrol weggelegd voor de jonge Turkse vrouw Peri. Ze vlucht weg uit Turkije om in Oxford te gaan studeren en probeert daar grip te krijgen op haar geloof. Hebban-recensent Eeke werd niet overtuigd en gaf dit boek twee sterren. Je kan in haar recensie lezen dat ze wat vaart en diepgang mist en dat ze graag wat meer aandacht voor de gevoelens van het hoofdpersonage had gezien. Nathalie daarentegen vond dit wel een erg mooi boek en gaf het vier sterren toen ze het begin 2018 las. Een lange bespreking werd het niet, maar ze beschreef haar leeservaring kort in een blog waar ze door enkele goed gemikte zoekacties toch nog op uitkwam nadat ik haar om een bijdrage had gevraagd.

10 minuten, 38 seconden in deze vreemde wereld 

Als een lichaam sterft, blijft de geest nog een tijdje actief, beweren sommige wetenschappers. Wanneer Leila wordt vermoord, heeft ze nog 10 minuten en 38 seconden om herinneringen aan haar leven en haar vijf vrienden op te halen. De eerste helft van het boek neemt de lezer mee doorheen die 10 minuten en 38 seconden. 
Dit boek heb ik zelf net uitgelezen en het is prachtig geschreven. Met name het eerste deel, waarin Leila als het ware afscheid neemt van haar leven door herinneringen op te halen, is een kunstwerk. Wat opvalt is dat de herinneringen gekoppeld zijn aan een geur of een smaak en dat zet je zintuigen extra aan het werk. Het uitgangspunt is onwerkelijk en daardoor snap ik ook dat sommige mensen dit boek 'magisch' noemen. Het gevoel dat 10 minuten en 38 seconden in deze vreemde wereld bij mij oproept is nostalgie, maar omdat het zich afspeelt in een wereld ver van de mijne vandaan werkt het ook bevreemdend.
De manier waarop Shafak taal inzet om het leven van verschillende personages uit te lichten is van een hoog niveau. Wat Shafak doet, is bepaalde bevolkingsgroepen koppelen aan een personage en zo de problematiek waar deze groep mee te kampen heeft onder de aandacht brengen. Je voelt haar oordeel over bepaalde acties door het verhaal heen. Daar zal de ene lezer beter mee om kunnen dan de andere, want het kan belerend aanvoelen.

Het tweede deel van het boek is anders dan het eerste deel en dat vond ik persoonlijk wel jammer. Het voelt minder indringend, en het kost 10 minuten 38 seconden in deze vreemde wereld dan ook de vijfde ster die ik op basis van het eerste deel wel had gegeven. De stijl blijft hetzelfde, maar dit deel voegt weinig toe aan de inhoud. Ik las ergens dat iemand het zag als een soort 'klucht' en jammer genoeg moet ik bekennen dat ik me daar wel in kan vinden. Hebban-recensent Inge gaf het boek wel vijf sterren en onderbouwde dit in een mooie recensie. 

Zo houd je moed in een tijd van verdeeldheid 

Een dun boek met een krachtige inhoud, zo kan je Zo houd je moed in een tijd van verdeeldheid het best omschrijven in één zin. Eigenlijk is het geen echt boek, maar een essay of een pamflet. Ze heeft het over de coronapandemie en hoe die ons allemaal treft, maar ook over haar eigen jeugd en met name haar linkshandigheid deelt ze vrij veel met de lezer. 
Naar aanleiding van dit essay was Elif Shafak te gast bij het maandelijkse literatuurprogramma Boek & Meester. Ze werd geïnterviewd door Ernest van der Kwast en de thema's die ze ook in het essay besprak, kwamen in de loop van het gesprek aan bod.

Natuurlijk kwam de coronapandemie als eerste aspect aan bod en met name de druk die het legt op de hele maatschappij. In dit gesprek hadden ze het niet zozeer over de economische impact, maar over de invloed die het heeft op de mentale gezondheid van de mensen. En hoe die mentale gezondheid de hele maatschappij en de fysieke gezondheid van de mensen aantast.
Ook is duidelijk gebleken dat bij een uitbraak van deze proportie, de minderheden dreigen ondergesneeuwd te raken. Het verschil tussen arm en rijk wordt pijnlijk duidelijk en druist in tegen de algemeen aangenomen claim dat ziekte iedereen gelijk treft en dat de pandemie daardoor als een 'equalizer' zou dienen. Shafak zegt duidelijk dat vrouwen, immigranten en jongeren harder geraakt zijn en bijvoorbeeld meer moeite hebben om een inkomen te blijven waarborgen. 

Doorheen het hele gesprek komt het thema 'minderheden' nog vaker aan bod. Istanbul speelt een grote rol in het leven van Elif Shafak. Dat kan je duidelijk merken als ze er over praat. Ze beschouwt de stad als een vrouwelijk individu, waar ze veel liefde voor koestert. Toch kan ze het ook over de mindere kanten hebben en met name hoe moeilijk de minderheden het hebben om zich staande te houden binnen de muren van deze stad. In de loop van de tijd zijn deze minderheden steeds veranderd, de groepen komen en gaan in golven en brengen ook weer bepaalde 'anti-bewegingen' op gang. Waar eerst vrouwen het moeilijk hadden, veranderde dat daarna in intellectuelen, om dan weer over te gaan in LHBT+, enz...

Een interessant idee dat Shafak oppert tijdens het gesprek is het feit dat er in een maatschappij voldoende balans moet bestaan tussen optimisme en pessimisme. Als de balans niet bewaard blijft, is haar conclusie, dan bestaat het gevaar dat mensen vervallen in een staat van onverschilligheid. Die onverschilligheid kan de deur openen naar grote misstanden, waarbij een persoon/een regering/... bepaalde acties onderneemt die onder normale omstandigheden op weerstand zouden stuiten, maar door onverschilligheid de kans grijpen om vaste voet aan de grond te krijgen. Shafak benadrukt dat we met zijn allen moeten blijven zorgen voor elkaar en niet mogen afglijden naar een toestand van apathie. Ook woede benoemt ze als een toxisch gevoel en het is beter om dat altijd te proberen ombuigen in iets positief. 

Het waren een interessante 90 minuten en er is teveel gezegd om hier allemaal neer te schrijven, maar het werd wel duidelijk dat Elif Shafak de maatschappij op een kritische manier bekijkt en dat ook weet om te zetten in heldere bewoording. Ze profileerde zich als een multiculturele vrouw die weigert in een bepaald hokje geduwd te worden.
Ook Nathalie volgde overigens wat monkelend en reflecterend deze livestream nadat ze dit essay had gelezen om zichzelf een hart onder de riem te steken. 

Conclusie

Ikzelf ben zeker van plan om nog meer van haar te lezen, alleen al omdat ze bepaalde elementen van verschillende culturen zo goed weet te benoemen en te combineren in haar verhalen. Uit alles wat je over haar en haar werk leest kom tocht naar voren dat ze zich kritisch durft tonen ten opzichte van onze maatschappij. Toch ben ik wat huiverig voor haar eerder verschenen werk, mede omdat sommige recensies toch heel duidelijk bepaalde knelpunten naar voren brengen. Ik zou 10 minuten en 38 seconden in deze vreemde wereld aan iedereen adviseren als startpunt omdat de eerste helft echt bij het beste behoort wat ik dit jaar al heb gelezen. En daarna moeten jullie zelf dan maar een keuze maken of het een auteur is waar je meer van wil lezen.

Hebben jullie al boeken van Elif Shafak gelezen? Waren jullie onder de indruk van haar stijl? Of heeft dit artikel jullie aangespoord om wat van haar te gaan lezen?