Jan introduceerde de nu in Zeeuws-Vlaanderen wonende schrijver Jan Vantoortelboom (Torhout, 1975) al enkele jaren geleden op deze spot toen hij een boek las dat hem toen beklijfde tijdens zijn vakantie, met name de roman De drager van Vantoortelboom.

Het boek waarmee hij doorbrak, Meester Mitraillette uit 2013, wachtte me nog steeds op om gelezen te worden. Toen ik enkele tips voorstelde aan Wendy om samen te lezen, werd zij ook getriggerd door dit boek, en de interesse voor dit boek breidde zich dan verder uit tot Evy en Gigi. 

Redactie: Nathalie
Met bijdragen van Evy, Gigi en Wendy
Banner: Anne


Gigi: Het is vreemd. Meestal weet ik precies wanneer ik een boek kocht of kreeg, waar ik het vandaan haalde, van wie ik het kreeg. Ik zie het vaak nog voor me: in de winkel, bij die kraam, het moment dat ik het uit een doos of envelop haalde. Bij dit boek kan ik me dat niet meer herinneren. Wat ik wel weet is dat ik het een jaar geleden uit de kast haalde met 60 andere boeken om het te plannen in mijn mega-meeleesproject. In eerste instantie was er niemand die mee wilde lezen, toen was er een meelezer, die haakte weer af en ik besloot het alleen te lezen, plande het voor augustus en toen kwam Vlaamse kost om de hoek kijken. Nathalie ging het met Wendy lezen vandaar dat ik direct een verslag maakte na lezing. Alsof ik het aanvoelde, dit is een boek dat je met vieren moet lezen want het getal vier blijkt het perfecte getal te zijn. Vraag het aan David Verbocht of aan zijn vader. Daarom vroeg ik Evy om ook mee te lezen. Heftige persoonlijke omstandigheden thuis maakte dat ik lang nagedacht heb of ik mijn aandeel wel wilde plaatsen. Omdat ik dit boek zo mooi vind en omdat er thema’s inzitten die raken aan mijn huidige situatie doe ik dit toch.

Het verhaal

Nathalie: In de weemoedig vertelde proloog maken we kennis met David, een jongeman, die vlak na de Eerste Wereldoorlog voor een executiepeloton in de loop van een geweer zijn leven aan hem ziet passeren.  In de volgende hoofdstukken leren we hem dan kennen in verschillende tijdsvakken, als kind én als pas afgestudeerde jongeman uit het Gentse die in een West-Vlaams katholiek dorp gaat lesgeven aan een aantal opgeschoten jongens. Hij heeft een harde maar best onbezorgde jeugd achter de rug en heeft veel moeten meehelpen thuis en voor zijn jongere broertje moeten zorgen. In zijn nieuwe dorp wordt hij als buitenstaander bekeken, en voelt hij zich nogal een eenzaat.

Over de proloog

Evy: Na een dergelijke proloog is het moeilijk verdergaan. De spanning zakt weg wanneer je teruggeworpen wordt in de tijd en David volgt wanneer hij zijn vleugels uitslaat en op weg gaat naar zijn eerste baan, als schoolmeester in Elverdinge. Hij komt terecht in een boerengemeenschap waar hij wordt bekeken als de buitenstaander die hij is. Het afgezonderde, wat eenzaam gevoel manifesteert zich het beste wanneer hij tegen zijn egel Stekkel praat. Het geeft een bijna zielige indruk.

Je kan het niet over dit boek hebben, zonder iets te vertellen over die prachtige openingsscène. Vantoortelboom zet een tafereel neer dat een grenzeloze weemoedigheid uitstraalt. Het is droevig op een manier die je als lezer diep in je botten raakt en je bent bang om de rest van het boek te gaan lezen (of dat was ik in ieder geval wel). Hij gebruikt de omgeving om langs de ene kant een vredigheid aan te duiden en langs de andere kant een koude die je tot op  je botten verkilt.

"De grond is koud. Ik beleef een tijdloosheid die ik nooit eerder heb meegemaakt, voel hoe de ochtenddauw langzaam in de stof van mijn broek kruipt en lauw wordt. Aan het einde van deze ochtend ben ik zo koud als de aarde, als de rijp op de takken van de beuk. Als de lucht."

Wendy: Vanaf zin één zet de auteur zijn stempel, terwijl hoofdpersonage David in de ogen van zijn beul kijkt, blikt hij terug op zijn leven. Geheimen en vragen komen onmiddellijk aan de oppervlakte drijven en deze hielden mij als lezer direct in de ban, met mondjesmaat geeft de auteur antwoord op de vele vragen, wat dan weer een zeer intelligente zet van de auteur is.

Gigi: Het boek begint met een soort proloog. Geen motto’s, enkel een korte opdracht, geen hoofdstukindeling. Wat dat betreft is het boek vrij sober ingedeeld. En dat mag want de rijkheid zit in het verhaal en in de schrijfstijl. De proloog overdondert al. Die is mooi, raak en indringend.

Thema’s

Nathalie: Zijn jongere broertje Henri had de bijnaam Rattekop. Je weet al snel dat Rattekop gestorven is, en dat hij zich daar schuldig over voelt. Dat speelt mee als reden voor de afstand die hij nu neemt van zijn ouders. Naarmate de roman vordert, kom je meer te weten over de omstandigheden van de dood van zijn broertje. Zijn jeugd leer je kennen in flashbacks, die meer spanning en ritme brengen in het boek. Ook zijn leven naar aanloop van de oorlog en tijdens de oorlog leer je beter kennen.

Evy: Het verhaal start dus wanneer David in Elverdinge aankomt, maar hierdoorheen worden veel flashbacks gevlochten die de kindertijd van David uit de doeken doen. De obsessie van David's vader met het getal vier is een terugkerend element in het boek. De relatie met zijn jongere broertje Henri, Rattekop, wordt aan de hand van korte scènes geschetst en geleidelijk aan voel je de 'spanning' als lezer terug opbouwen. Wat is er met Henri gebeurd? En vooral, hoe komt David in die benarde openingsscène terecht?

Nu ik mijn gedachten over dit boek probeer op te schrijven, merk ik pas hoeveel er over te zeggen valt. Je kan over elke bladzijde wel een leesclub openen. De namen van de personages, de titel met daarin de mitraillette. Het is gewoon teveel om in een bespreking als dit allemaal aan bod te laten komen. Laat ik gewoon zeggen dat je het boek zelf moet gaan lezen en genieten van de details. Het is een klein verhaal eigenlijk. Je zit als lezer in de bubbel van David en de lucht wordt steeds verder uit die bubbel gezogen. Het verstikkende effect wordt benadrukt door de mentaliteit van de dorpelingen en door de veelvuldige verwijzingen naar water. Toch is het verstikkendste element het schuldgevoel van David. Op het moment dat je als lezer alles weet over het verleden, ga je over die schuld nadenken. Ik had niet de neiging om te oordelen over David, maar misschien is dat voor elke lezer anders.

Wendy: Wat een verhaal! Het verhaal situeert zich tijdens de Eerste Wereldoorlog en toch is dit boek meer dan een oorlogsverhaal. Verschillende thema’s komen voorbij, toch vond ik schuldgevoel en afstraffing hier de rode draad, maar ook het verlies van een broer en een zoon. Daar bleef ik als lezer wat op mijn honger zitten, want wat met de moeder die vooral in de schaduw bleef staan? Was dit door de tijdsgeest of een bewuste keuze van deze schrijver?

Gigi: Ondanks dat het verhaal zich afspeelt rondom de Eerste Wereldoorlog is dat niet het belangrijkste thema in dit boek. Het verlies van een broer geeft de aanzet tot het thema rouw en het gevoel van schuld. Door de motieven van wapens en geweld aan de ene kant te plaatsen tegenover de liefde voor dieren en natuur aan de andere kant wordt dit prachtig uitgewerkt. Daarnaast zijn relaties in diverse vormen het thema: van vriendschap tot onmogelijke/verboden relaties en van liefdevolle relaties tot oneerlijke machtsverhoudingen. Trouw zijn aan elkaar, verraad, elkaar de hand boven het hoofd houden of behulpzaam zijn en bovenal keuzes maken. Wat mij het meeste raakte was dat het hoofdpersonage, genaamd David, voortdurend een strijd leverde. Deze strijd was vaak tegen een oneerlijke grote vijand. Ik denk dat de auteur de naam David niet zonder reden koos.

Nathalie: Tijdens zijn jaren als leraar heeft hij een nauwe band met de jongen Marcus uit zijn klas, en gaat hij heel wat voelen voor diens moeder ook. De relaties met Marcus en zijn familie zijn belangrijk en komen later ook onder druk te staan. De vader van Marcus is de eigenaar van zijn huisje, en deze geeft gestalte aan de kwade vaderfiguur. Het is een beetje een cliché in verhalen die zich in deze tijd afspelen maar uiteraard ook dikwijls gebaseerd op de realiteit.

David komt eigenlijk uit een buurgemeente van Gent waar hij niet doordrongen werd van het geloof en heeft zijn opleiding tot leraar aan de toen door de katholieken verguisde Rijksuniversiteit Gent genoten. Als hij begrijpt hoe katholiek Elverdinge is, vraagt hij zich af hoe zijn vader er in godsnaam (pun intended) in is gelukt om er een baan voor hem te vinden. Ook zijn opstand tegen toenmalige koning Leopold II door alles wat toen net aan het uitkomen was over zijn gewelddadige regime in Kongo frappeerde me. Zijn leerlingen pakt hij ook aan op een progressievere manier dan de gewoonte was in een gemiddeld Vlaams dorp in die tijd. David paste eigenlijk niet in deze omgeving. Ik had het gevoel dat hij een andere baan had moeten zoeken, en bv naar de stad Gent trekken om een betere situatie voor zichzelf op te zoeken.

Taalgebruik en schrijfstijl

Nathalie: De Vlaamse taal die wordt gebruikt in dit boek, is weer smakelijk voor niet-Vlamingen onder ons en doorspekt met West-Vlaams dialect. Toch is het voor mij minder opvallend dan in een aantal andere romans die ik al las (zoals in Kerkhofblommenstraat of Woesten bv) op de een of andere manier, en springt dit er voor mij niet bovenuit. Maar er is een ouderwetsheid in de taal verweven waardoor je het boek wel in de tijd kan situeren waarin het zich afspeelt. Ook belangrijke metaforen spelen een belangrijke rol doorheen het boek. Het boek is erg beeldend beschreven. De auteur laat zijn verhaal spreken en schrijft suggestief, je ziet geen emoties uitgeschreven staan. Dat vind ik krachtig, je moet het uit het verhaal en uit de zinnen zelf halen als lezer.

Evy: Het taalgebruik is prachtig. Ik weet niet of ik kan zeggen dat ik er erg aan moest wennen, dat niet echt, want het voelde ook wel heel natuurlijk aan. Toch zit er een soort stoffigheid, een soort oubolligheid in verstopt. Ik vroeg me herhaaldelijk tijdens het lezen af of dit iets eigen aan de auteur is, of dat hij dit doet om een tijdsgeest aan te duiden. Ik ervaarde het niet zoals ik bijvoorbeeld 'Grand Hotel Europa' ervaarde, maar het voelde ook wel erg bijzonder. Als ik dan toch de vergelijking wil maken met GHE, dan kan ik wel zeggen dat MM vlotter leest.

Als tweede aspect dat verbonden is aan het taalgebruik, wil ik het nog even hebben over het gebruik van typisch (West-)Vlaamse woorden. Erg smaakvol gedaan. Het is niet zo dat 'Meester Mitraillette' onleesbaar is voor diegenen die het dialect niet machtig zijn, maar als je de woorden kent is het extra gniffelen. Ook al is de scène waarin de veteranen hun vertier zoeken bij de dames erg expliciet, het is erg herkenbaar en ik zat gewoon hardop te lachen. Meestal houdt Vantoortelboom het bij een woordje hier en daar, en dat is erg goed te overzien. Ik hoefde zelf niets op te zoeken, maar het viel me wel op dat het niet zomaar woorden waren die in ieders vocabulaire zitten.

Wendy: Het beeldende schrijfwerk gaf me het gevoel alsof ik naast David liep door het kleine dorpje Elverdinge, Elverdinge is de geboorteplaats van de auteur en dat merk je doorheen heel het verhaal. Door het West-Vlaams dialect dat bepaalde personages spreken, krijg je als lezer een heel realistisch beeld, een plaatje dat klopt met een verhaal over een dorp waar mensen kalm worden gehouden door meneer pastoor, biechten en zonden met gevolg hel.

Eigenlijk heb ik niets dan lof over de schrijfwijze, het verhaal is met vlagen zeer aangrijpend en verdrietig en dit door de rauwe pen die werd gehanteerd door Vantoortelboom, toch met momenten wordt verdriet en het sombere verzacht door een knipoog naar het leven toe. Dit maakt het werk niet te zwaar op de hand, wat voor mij een perfecte combinatie is.

Natuurbeschrijvingen worden op een poëtisch manier gebracht, waar ik als lezer stijl achterover van sla en dit met een zeer Vlaamse bewoording.

“Dra komt de lente. De dagen lengen al. De zon zal de winter genadeloos smoren. Dan zullen mens en dier voor haar buigen, verwachtingsvol en nieuw leven zal bloeien: larven ontpoppen in vlinders, knoppen botten in bloesem.”

Gigi: De schrijfstijl is prachtig. Op sommige momenten lief en aandoenlijk, vaak pijnlijk en zeer oprecht. Ik genoot van mooie metaforen en vergelijkingen. Het taalgebruik bevat een aantal typische Vlaamse woorden, woorden die je in Nederland niet snel zult tegenkomen. Toch had ik geen enkele moeite om de tekst te volgen en heb ik maar twee woorden moeten opzoeken. Ik genoot van de woorden, het taalgebruik en de prachtige zinnen. Sommige zinnen vertederden me zo, dat ik ze hardop moest voorlezen voor mijn gezin.

Waar ik nog meer van genoot waren de speaking names. Halverwege het boek kwam ik tot de ontdekking dat de namen in het boek niet lukraak gekozen waren. Je kunt het boek lezen zonder dat je het je opvalt en je hoeft er niets mee maar als je het eenmaal weet, is het een verrijking van het verhaal.  

Onze conclusie

Nathalie: Doordat je de situatie waarin David zich bevindt vanaf het begin kent, kan het verhaal je nog wel bekoren maar loopt het niet af op een verrassing uiteraard. Dat nam voor mij de spanning en de punch van het verhaal toch wat weg. Dat is een gevoel dat mij doorheen het boek jammer genoeg is bijgebleven. Het is wel een gevoelig en een sfeervol zelfs melancholisch boek. Ook was het einde wat te plots, en kwam dat bij mij niet goed binnen. Hoewel het best een aangrijpend verhaal is, was ik daardoor niet geheel overtuigd. Ik gaf het boek toch vier mooie sterren.   

Evy: Ik heb verschillende passages aangemerkt en als ik die nu weer teruglees, dan merk ik dat ik ook dingen vergeten ben en daardoor niet met elkaar link. Mijn conclusie daaruit is, dat je het boek eigenlijk twee keer moet lezen. Zoveel symboliek zit erin verstopt namelijk. Zaken die later in het verhaal pas aan bod komen, worden al getipt eerder in het boek.

Geeft het boek voldoening nadat je het uitgelezen hebt? Nee, eigenlijk niet. Ook al vind ik het een prachtig boek en raakte het me diep vanbinnen, het einde had ik graag in een andere vorm gegoten gezien. Niet zozeer wat er gebeurt, maar meer de gevoelsmatige onsamenhangendheid van de laatste bladzijden. Vantoortelboom zal dat vast opzettelijk zo gedaan hebben, maar ik wist niet helemaal goed wat ik er mee moest tijdens het lezen...

Wendy: Ik sloeg het boek toe en bedacht me direct, hoe is het mogelijk dat ik nog geen enkel verhaal van deze schrijver heb gelezen of om het nog erger te maken, voor mij was deze auteur een onbekende (met schaamrood op mijn wangen). Een dikke dank je wel Nathalie voor deze ontdekking in de grote boekenwereld!

Het enige minpuntje vond ik het einde: toen ik nog volop in het verhaal zat, overviel mij het plotse einde. Was het de gulzigheid van mij als lezer en mocht het voor mij nog even blijven duren? Of ben ik niet de enige die een teleurstelling voelde? Ik vind het echt wel een heel mooi boek en ga me zeker in de andere boeken verdiepen, want daarvoor maakte de schrijfwijze genoeg indruk op me. Ik gaf het boek vier sterren.

Gigi: Zoals gezegd genoot ik van de schrijfstijl. Daarnaast vond ik de opbouw en structuur van het verhaal erg mooi gekozen. Een aantal thema’s en motieven hebben we al benoemd maar er zit nog veel meer in dit boek. Tel daar de speaking names bij op. Ik moest slikken bij het einde van het boek. Hoewel de proloog al iets weggaf over het einde, bleef tot op het einde de vraag hangen waarom het zo geschiedde. Dit vroeg om twee keer lezen van het laatste stuk van het boek. Je moet er echt over nadenken. Het verhaal is zo rijk, dat ik wel zes sterren zou willen geven. Doordat het boek voor mij in de laatste weken nog extra betekenis kreeg, zal het van mij ook nog een hartje krijgen naast de zes sterren die ik het al gaf. Zeer waarschijnlijk komt dit boek in mijn Top 25 terecht.