Nooit meer slapen, een grote Nederlandse klassieker van Willem Frederik Hermans, werd uitgekozen om als eerste gezamenlijke boek te worden gelezen (en beoordeeld) door negen clubleden van We Love Lit. Hermans won met deze roman de Vijverbergprijs in 1966, die hij ook prompt weigerde. Het bedrag dat aan deze prijs verbonden was - 2.500 gulden - schonk hij aan een bijzondere actie ‘Eten voor India’.

De meeste clubleden hebben Nooit meer slapen reeds jaren geleden gelezen; het wordt dus voor hen een herleesbeurt. Toch wel interessant, hoe zullen ze het boek na al die tijd interpreteren en beoordelen? Gaan ze tijdens het lezen nieuwe lagen ontdekken die ze vroeger nooit hebben opgemerkt? Het is immers een verhaal dat je leest als een verslag van een expeditie in Noorwegen, de belevenissen van een jonge geoloog (Alfred) die zijn vader wil overtreffen, of een queeste naar een mysterieuze en waardevolle meteoriet (de Issendorfiet). Een roman vol spanning, avontuur, maar het is zeker ook een psychologische studie. Het is toch wel heel bijzonder dat dit boek na ruim een halve eeuw nog steeds nieuwe lezers aantrekt.

Kris is één van de deelnemers die Nooit meer slapen herleest. Hij herinnert zich nog wel de grote lijnen, maar ontdekt nu de enorme diepgang qua thematiek. Kris spreekt zelfs van ‘een beetje literaire geologie’. Na het lezen blijft deze roman nog steeds een van zijn favorieten.

Natalie (zonder ‘h’!) leest het boek voor de allereerste keer. Ook zij valt voor de diepgang en thematiek in het verhaal.

Nathalie (mét ‘h’) herontdekt deze roman, het is geleden van haar middelbare schooltijd. Zij merkt op dat er heel wat thema’s in het boek worden verwerkt.

Sigried is vooraf bang dat zij een eerder saai verhaal gaat lezen, wellicht ook niet meer relevant. Haar twijfels zijn echter ongegrond: er gebeurt best veel, terwijl de thematiek universeel en tijdloos is.

Helena las het boek voor haar eindlijst Nederlands op de middelbare school. Zij ervaart opnieuw dezelfde beklemming als toen ze het voor het eerst las. Als toenmalige zeventienjarige heeft zij het verhaal nooit echt goed begrepen, moet zij nu toegeven.

Jan leest het boek voor de derde (!) keer. De eerste keer in de zeventiger jaren; hij hield toen wel van de eigenzinnigheid van Hermans. Twintig jaar later herlas hij het verhaal - tijdens wat hij zelf noemt, een ‘Hermans-ziekte’. Jan verorbert dan vijf boeken van deze auteur achter elkaar. Na de derde (en voorlopig laatste?) leesbeurt blijft deze roman voor hem nog steeds actueel: de rol van de wetenschap en die onophoudelijke queeste naar het bewijs.

Victor herleest eveneens en ervaart dit keer dat na een heel leven je een boek dat zo saai lijkt als je 17 bent, veel meer lagen blijkt te bevatten. Meer psychologische roman dan reisboek. Het nooit meer kunnen slapen door knagend wantrouwen en twijfel staat Victor als thema na het lezen van de interessante discussie veel helderder voor ogen.

Verteerd worden door onzekerheid over de kwade machten die je negatief beïnvloeden, dat is een sterk Hermansthema. In dat opzicht is Victor hem nu meer gaan waarderen.

Harriet heeft ons leesclubboek voor het eerst gelezen toen ze begin 20 was, meer omdat het over Noorwegen ging dan om de schrijver. Begin dit jaar, voordat bekend werd dat we het gingen lezen met de Club van 10, heeft zij het samen met haar dochter gelezen. Toch wel een heel bijzondere ervaring, niet? Samen hebben ze regelmatig van gedachten gewisseld, iets wat zeker voor mama Harriet ook heel leerzaam is geweest.

Een greep uit de ton met leesclubvragen:

Geef enkele betekenissen aan van de titel Nooit meer slapen.

Volgens Harriet is dat de dood. Victor meent dat de titel een sterke associatie heeft met de slapeloosheid van het hoofdpersonage. Midzomernachten, in combinatie met vervelende muggen zorgen er immers voor dat de slaap niet is wat hij zou moeten zijn. Jan vult aan, dat het ook heeft te maken met de achterdocht van Alfred ten opzichte van zijn reisgenoten. Hij vertrouwt echt niemand.

Lees je dit boek als een reisverslag, allegorie, ideeënroman, als een psychologische roman…. ?

Natalie leest het als een reisverslag en psychologische roman. Sigried bekijkt het eerder als een literaire roman, waarbij het psychologische element het meeste naar voren treedt. Ook is er sprake van een ideeënroman, vanwege de kritiek van de auteur op het academische wereldje en zijn visie daarop. Kris kan het boek in zoveel verschillende jasjes steken, toch ziet het er steeds heel aantrekkelijk uit.

Veronderstel dat Harry Mulisch, ten tijde van zijn roman De aanslag, deze roman zou hebben herschreven, op zijn manier. Waar zouden dan de grote verschillen liggen? Zou het verhaal heftiger zijn geweest? De personages veel scherper worden weergegeven?

Helena springt al vrij snel op deze kar… Zij is van mening dat de personages wel anders zouden uitvallen. Zo zou de moeder van het hoofdkarakter wel eens een oorlogstrauma kunnen hebben. Ook Nathalie deelt de visie van Helena en verwijst naar de Tweede Wereldoorlog. Victor is van mening dat met Mulisch de hoofdpersoon ergens op de poolvlakte God zou ontmoeten; dit zou worden uitgeschreven in minstens 100 pagina’s.

Hermans werd in Nederland, samen met Mulisch en Reve bij 'de grote drie' gerekend indertijd. Hoe zien jullie dat verschijnsel van 'de grote drie'? Stonden ze er terecht in of misten jullie belangrijke schrijvers? En hoe zien de Vlamingen onder ons dat? Had je in Vlaanderen ook niet iets dergelijks?

 Op deze vraag komt Natalie met een bijzondere reactie: Als ik eerlijk ben, ben ik niet zo van de grote drie. Waarom 3 mannen? Cees Nooteboom past ook wel mooi in dit rijtje.

En er waren toch zeker ook hele goede schrijfsters? Denk aan Hella Haasse. Natalie krijgt onmiddellijk de steun van haar bijna-naamgenote Nathalie: “Ik heb een beetje dezelfde weerstand als Natalie. Ik herinner me deze drie of grote vijf (met de Vlamingen Boon en Claus erbij) eerlijk gezegd niet meer zo goed. Elsschot kan ik me bijv. wel levendig herinneren op de één of andere manier. Nog een paar andere namen die we toen voorgeschoteld kregen in de les maar waarschijnlijk geen hele boeken van moesten lezen maar die ik zeker toen niet in mijn vrije tijd las: J. Bernlef, Johan Daisne, Herman Teirlinck, enz”

De belangrijkste personen in het boek zijn van beroep geoloog, wetenschapper. Dat zou er op kunnen wijzen dat wetenschapsbeoefening een belangrijk motief in de roman is. Welke betekenis heeft de beoefening van de wetenschap voor de belangrijkste personages?

Jan stelt deze vraag en gaat meteen verder met een voorzet:

“Arne noemt Qvigstad een metafysicus. Qvigstad gaat met Mikkelsen in discussie over het goddelijke. Mikkelsen (blz. 127): "En toch moet god heelal hebben geschapen, want alle volkeren hebben in die geest gedacht." Qvigstad: "En wat bewijst dat dan." Mikkelsen: "Dat mens het niet zonder verklaring kan stellen." Qvigstad: "Nee. Het bewijst alleen maar dat hij tevreden is met een verklaring die geen verklaring geeft." 

Nadien proberen de andere deelnemers nog een zinnig antwoord te geven op deze wel heel moeilijke vraag. Sigried werkt zelf in de wetenschappelijke wereld en merkt dat zelfs bij ‘integere’ wetenschappers het geen evidentie is om gezamenlijk aan waarheidsvinding te doen. Er heerst inderdaad wantrouwen tussen wetenschappers die eenzelfde doel nastreven.

 ‘Nooit meer slapen’ is een kanjer en klassieker die je niet kunt opbergen in één enkele lade!

En welke volgende Nederlandstalige klassieker zou We Love Lit volgens jullie ook (opnieuw) samen moeten lezen, en bespreken? Alle suggesties welkom! 

Guy