Wie De Kremlinfluisteraar dichtslaat blijft zitten met de vraag in welk genre dit boek thuishoort. Is het fictie of een roman? Of past de term ‘faction’ beter? Deze laatste treft de inhoud misschien nog wel het meest want veel gebeurtenissen zijn waargebeurd maar er is ook veel verzonnen.

Guiliano da Empoli – auteur, essayist en directeur van de Milanese denktank Volta- was van 2014 tot 2016 adviseur van de Italiaanse president Renzi. Zijn adviseursfunctie  doet denken aan die van  hoofdpersoon Baronov uit ‘De Kremlinfluisteraar’. Da Empoli interviewde voor zijn in 2019 verschenen non-fictie boek ‘Les Ingenieurs de Chaos’ meerdere hedendaagse spindoctors  waaronder Soerkov, de  (voormalig) adviseur van Poetin. Het personage Baronov heeft hij gebaseerd op zijn vraaggesprekken met Soerkov , die men ook wel  Poetin’s Raspoetin noemt. De verhalen van  Soerkov brachten de schrijver  op het idee om er een roman over te schrijven omdat deze in non-fictie niet goed tot zijn recht zouden komen. In de Italiaanse krant Corriere della Sera zegt hij hierover dat fictie de beste manier is om de realiteit te benaderen.
Daar zit natuurlijk wat in. Hiaten kunnen in een fictieve roman door de schrijver naar behoeven  ingevuld worden en daarmee een betere sfeertekening schetsen dan een gortdroog verslag van een interview.

‘Zamjatin was een orakel en hij richtte zich niet alleen tot Stalin; hij had het gemunt op alle dictators van de toekomst, zowel op de oligarchen van Silicon Valley als op de mandarijnen van het Chinese eenpartijstelsel. Zijn boek was het laatste wapen tegen de digitale bijenkorf die de planeet begon in te kapselen’

Da Empoli introduceert in ‘De Kremlinfluisteraar’ Baronov als zijnde de spindokter die Poetin in het zadel hielp. Dit op Soerkov gebaseerde personage vertelt in één lange monoloog zijn levensverhaal  aan een journalist die verbonden is aan een Parijse universiteit. Die is enige jaren na Soerkov’s verdwijning in Moskou neergestreken om onderzoek te doen naar Zamjatin, de Russische schrijver die Rusland ontvluchtte ten tijde van Stalin en een tijd in Parijs verbleef.
Dit is opmerkelijk omdat Zamjatin, als een van de weinige, Stalin’s meedogenloosheid wist te ontwijken, evenals Soerkov die de dans des doods tot nog toe weet te ontspringen.
Gaandeweg zijn onderzoek correspondeert de journalist op sociale media over Zamjatin en diens bekende boek ‘Wij’ met iemand die zich presenteert als een personage uit een roman van Joseph Roth. Hun gezamenlijke belangstelling leidt ertoe dat ze elkaar ontmoeten en achter het pseudoniem blijkt Baronov schuil te gaan.

‘Maar nu u toch dat hele eind hiernaartoe bent gekomen, zou ik u graag een verhaal vertellen. Als u nu wat tijd hebt tenminste’

Vanaf hier vertelt Baranov zijn verhaal in een lange monoloog, want jazeker, dit boek is een raamvertelling. Na de intro - door de niet bij naam genoemde journalist die terugkijkt op zijn verblijf in Moskou en zijn ontmoeting met Baranov-  is het Baranov die de rol van verteller overneemt  tot aan het eind. Zijn verhaal leest makkelijker dan het intro van de journalist die af en toe  gekunstelde zinsconstructies  met onnodige intellectuele bewoordingen gebruikt zoals  ‘charon’ en ‘majordomus’ voor de butler en de term ‘demiurg’. Ze zijn wellicht speels bedoeld maar vertragen de leessnelheid en maken het proza  stug.  Dat gaat ook op voor de vergelijking van het stalinisme met muziek: deze is niet bepaald mooi en komt eerder wat grotesk en barok over. Gelukkig verandert dit wanneer Baronov de vertelling overneemt.  In vloeiende vaart en met rake beschrijvingen vertelt hij over het leven in de Russische maatschappij, over zijn stijging naar de top, over de verhoudingen tussen de mensen in het Kremlin en de ontwikkeling van Poetin tot de nieuwe tsaar.

‘De macht is zoals de zon en de dood: geen van beide kun je in het gezicht kijken. Vooral in Rusland niet’

Baronov begint met verhalen over zijn aristocratische opa en zijn communistische vader. Hij groeit op tussen deze twee schijnbare uitersten.  Grootvader blijkt er Hegeliaanse ideeën op na te houden en zegt ‘sindsdien heb ik het idee dat we ons op de tast door het donker begeven. Dat we niet weten wat goed of slecht voor ons is. Maar dat we vrij voor onszelf kunnen bepalen wat de betekenis is van zaken die ons overkomen. En in wezen is dat onze grote kracht’. Wat overeenkomt met Hegels idee dat we de scheppers van onze eigen waarheid zijn. De vader van Baronov is daarentegen meer bezig met zich aan te passen en op deze wijze macht te verkrijgen om te overleven.

Hoewel de kleinzoon zich in eerste instantie van de politiek afkeert belandt hij min of meer toevallig toch in de hoogste regionen en blijft daar hangen. Tegen het einde oreert Baranov nog wat over macht en komt hij onvermijdelijk met een vergelijking over Goddelijke macht op de proppen.

‘Er was een tijd waarin God alles zag en met het oog op het Laatste Oordeel alles vastlegde als de opperarchivaris des Heelals. Nu heeft de machine Zijn plaats overgenomen’.

Volgens hem is de toekomst weggelegd voor de Machine en niet voor de mens en daarmee zijn we  teruggekeerd  naar het begin waar hij beweert dat Zamjatin’s  in 1924 verschenen Wij in wezen een orakelende waarschuwing is voor onze toekomstige maatschappij. Daarin zullen algoritmes de baas zijn over de mensen.
Hiermee heeft de schrijver literair gezien een interessante structuur neergelegd maar is het ook boeiend om te lezen?

Het antwoord is divers. Hoewel de structuur bevredigend is en de inhoud de lezer een prima inkijk  en verklaring geeft over het leven en de machtsstructuren in het Rusland van Poetin, ontbreekt het aan de ontwikkeling op het persoonlijk vlak. Zo had Baranov bijvoorbeeld een geliefde die hem verliet omdat ze rusteloos was. Later is ze die rusteloosheid kwijt en toch ook weer niet. Deze relatie wordt niet uitgediept. En ook zijn relatie met zichzelf eerder een vertoon van wapenfeiten dan een menselijk portret. Nog zo’n voorbeeld is de situatie die Baranov beweegt tot een ander leven. Er wordt wel vertéld dat het aanzicht van een gescheurde pop hem diep raakte, maar het is niet voelbaar. Evenals de scheurtjes in de relatie met Poetin. Die komen opeens uit de lucht vallen. De personele ontwikkelingen zijn daarom onaf en daarom doet dit aspect soms wat gekunsteld aan. Het is daarmee dus niet echt een roman; het is veeleer factie bestaande uit een groot aandeel non- fictie.

‘Nadat hij  zijn betoog had  beeïndigd  had Baranov zelf de gedaante aangenomen van zo’n door stof bedekt lijk in de ruïnes van Pompeï’

De schrijver maakt gebruik van sprekende metaforen en mooie zinnen die tot de verbeelding spreken. Wanneer hij het over oligarchen heeft, vergelijkt hij hen met de edelen van weleer. Dit doet hij op zo’n manier dat meteen duidelijk wordt hoe de maatschappelijke verhoudingen liggen. Er blijkt niet veel veranderd te zijn in de loop der eeuwen.

‘En door de straten van het centrum rijden de gepantserde mercedessen van oligarchen zoals de koetsieren van de edelen zich ten tijde van de tsaren met zweepslagen een weg baanden door de menigte’

De Kremlinfluisteraar van Da Empoli won in 2022 de Grand Prix de l’Ácademie Française. Of dat terecht is moet elke lezer voor zichzelf uitmaken. Voor wie wil begrijpen hoe de Russische machtsstructuren in elkaar zitten is dit boek zeker aan te raden. Want op vloeiende en op aangenaam geschreven wijze wordt de lezer weer een stukje wijzer over het land dat de wereld al een jaar in zijn ban houdt.  De vertelstructuur is interessant en de metaforen spreken tot de verbeelding. De personele en relationele ontwikkelingen komen er echter wat bekaaid vanaf, en ook de afwikkeling met Poetin aan het einde komt wat uit de lucht vallen. We eindigen met wat apocalyptische uitspraken……

‘Het beeld van God die krijgshaftig de strijd aanbindt met de laatste vijand, de dood, ….is in werkelijkheid het beeld van de computer die bezig is met de formulering van het laatste algoritme’

Aan de lezer om te besluiten of deze dramatiek hoort bij de Russische ziel of dat het de Italiaans- Zwitserse schrijver is die hier nog even op apocalyptische wijze losgaat.

4 sterren