Interview Lex Passchier

Hij is jong, maar zijn stem draagt ver. Toneelmatig diep en welluidend. Gedreven ook. Het woord ambitie is hem op het lijf geschreven. Hij straalt het uit met heel zijn wezen. Lex Passchier is een man die weet wat hij wil en die bereid is daarvoor risico’s te nemen. Een ondernemer en theaterdier. Want zijn grote liefde gaat uit naar het theater. Niet langer als acteur, maar als dramaturg en producent. Een woordenwaterval ook. Bijzonder sympathiek, zoals velen die gepassioneerd hun dromen najagen. Een vakman, nu al geslaagd, op weg naar de absolute top.

Hitchcock
Dat de media hem trokken wist Lex Passchier al van jongs af aan. Hij studeerde aan de Universiteit van Utrecht af in de Theater-, Film- en Televisiewetenschap, met dramaturgie als hoofdvak. In Los Angeles volgde hij workshops acteren voor de camera. Al met al een gedegen opleiding die hij in 2002 voltooide. Hij studeerde af op Hitchcock die hij nog steeds mateloos bewondert. “Hitchcock was een pionier. Hij schreef nooit zijn eigen scenario’s. Ik heb onderzoek gedaan naar zijn samenwerking met scenaristen. Hitchcock’s invloed is enorm geweest. Vooral door de manier waarop hij verhalen vertelde. Daar heb ik veel van opgestoken.”

Politieseries
Passchier had vanaf zijn dertiende een grote liefde voor de boeken van Agatha Chistie en Sherlock Holmes. Hij verslond ze. In het begin van zijn carrière had hij nog niet veel aan die kennis. Hij speelde als acteur op televisie en in het theater, maar zijn grote liefde ging uit naar het schrijven, het vertellen van verhalen. “De eerste serie die ik als script-editor heb gedaan was “Grijpstra & De Gier”. Die serie heb ik medeontwikkeld vanaf de eerste lege pagina tot wat het nu is. Ik heb daarna vier jaar lang politieseries gedaan waaronder “Baantjer” en “Spangen”. Ook was ik de script-editor van de eerste twee seizoenen “Gooische Vrouwen” en ik schreef voor deze serie, en ook voor “Grijpstra & De Gier”, zelf meerdere scripts.
Naast zijn werk voor Endemol besloot hij om op misdaadliteratuur gebaseerde toneelstukken te gaan produceren. “Met misdaadstukken op het toneel ben ik begonnen vanuit mijn voorliefde voor het genre en omdat ik het genre wilde herintroduceren. Nederland had eind jaren tachtig, begin negentig een zekere traditie op het gebied van misdaadtoneelstukken. De Hollandse Comedie heeft destijds ook “Arsenicum en oude kant” op de planken gebracht en nog een aantal thrillerstukken. Nu is het genre bijna verdwenen. Er is in ieder geval geen gezelschap dat zich profileert door elk jaar een nieuw misdaadtoneelstuk uit te voeren.”

Verboden negertjes
Passchier zag het gat in de markt en richtte samen met zijn partner Rieneke van Nunen Het Thriller Theater op. De doelstelling was het genre toneelthriller terug te brengen in de theaters. “Het eerste stuk van Het Thriller Theater was “Tien Kleine Negertjes” van Agatha Christie. We liepen meteen tegen een probleem op omdat de titel van het stuk een discriminerend karakter zou hebben. Onzin, want de titel slaat niet werkelijk op donkere personages, maar is figuurlijk gebruikt. Het is zoals in het kinderversje, er wordt afgeteld omdat er steeds minder personen overblijven. Maar we werden toch verplicht om een andere titel te verzinnen. Ons stuk kreeg toen de titel: “En toen waren er nog maar…”. Maar goed, de naamsverandering bracht wel veel publiciteit met zich mee. Dat was de gunstige kant van de zaak. Het was een grote productie. Een echt avontuur. Er was een groot budget nodig om het te realiseren. Ik heb een businessplan geschreven, voor de lange termijn. Jacques Senf is toen ingesprongen. Hij wilde het stuk wel aan de theaters verkopen. Met zijn eerste verkoopresultaten ben ik naar de bank gegaan en heb ik een lening gekregen. Toneel is altijd 100% voorfinancieren. Ik kwam net van de Universiteit en kon het zelf niet financieren.
Subsidie was geen optie. Dat heb ik ook nooit proberen te krijgen. Ik ben een echte vrije theaterproducent. Wat ik op de planken breng is een echt publieksgenre en dat past niet zo in het subsidiecircuit. Wel is het zo dat we gesteund worden door sponsors als Uitgeverij Sijthoff. Toneelthrillers zijn kennelijk een gat in de markt. Mensen blijven toestromen en dat maakt dat de stukken die wij brengen haalbaar zijn, hoe duur ze ook zijn doordat er flink wat acteurs meespelen. Wat we nu brengen is hoogwaardig amusement. Er wordt veel zorg besteed aan regie, vorm en geluid. Dat moet ook, want het is de bedoeling dat het beklijft.”

Moordspel
Na “En toen waren er nog maar…” koos Lex Passchier voor het wereldberoemde toneelstuk “Deathtrap” (“Moordspel”) van thrillerauteur Ira Levin. Een intellectueel steekspel tussen twee mannen die elkaar naar het leven staan in een strijd die uitsluitend lijkt te draaien om ambitie. “Deathtrap”, dat geschreven werd in 1970, is een van de grootste successen uit de toneelgeschiedenis. Het stuk dat in 1978 in Broadway in première ging, beleefde liefst 1793 voorstellingen voordat in 1982 het doek viel. In datzelfde jaar verscheen de gelijknamige film met Michael Caine en Christopher Reeve in de hoofdrol. Passchier koos voor zijn stuk acteurs als Marc Klein Essink, Waldemar Torenstra, Wouter ten Pas en Lieneke Le Roux, terwijl hij de regie in handen gaf van Peter Tuinman (onder meer bekend van rollen in politieseries als “Bureau Kruislaan” en “Unit 13”). “Peter Tuinman als regisseur was een gouden greep.Hij heeft het stuk een enorme psychologische lading weten mee te geven. En dat was waar het hele stuk om draaide. Het feit dat Marc Klein Essink meespeelde heeft overigens wel geholpen het stuk aan de theaters te verkopen. Het probleem is namelijk dat het toneelaanbod erg groot is. Het is echt vechten om in de theaters te komen. Er wordt momenteel teveel aangeboden. Alle producenten hebben er last van.
Het zou mooi zijn als in de toekomst de mensen blindelings naar het theater gaan omdat wij er komen met een nieuwe thriller. Maar dat zal moeilijk worden. Er zijn ook theaters die gaan voor diversiteit. Ons grote voordeel is dat wij een heel specifiek genre hebben.”

Bom onder de tafel
Ook “Arsenicum en oude kant” is een klassieker. Het is een perfecte combinatie tussen comedy en thriller. Passchier is dan ook erg blij met de keuze. “Ik vind het leuk om het thrillergenre in zijn diversiteit te tonen. Ons eerste toneelstuk was een regelrechte whodunit. Het tweede stuk met Marc Klein Essink was een psychologische thriller en “Arsenicum en oude kant” is een comedy. Het is een oude toneelklassieker en de regisseur en ik wilden het genre ditmaal op een heel andere manier te benaderen. Het was ook een uitdaging om zowel het publiek dat het stuk van vroeger kent als een nieuw (lees jonger) publiek tevreden te stellen.”
“Arsenicum en oude kant” gaat over twee oudere zussen die de gewoonte hebben om oudere alleenstaande mannen te vergiftigen met glaasjes vlierbessenwijn en de lijken vervolgens te begraven in hun kelder. Hun neef ontdekt de vreemde gewoonte van de moorddadige oudjes en probeert wanhopig om hun daden geheim te houden. Als er op een avond een andere neef op visite komt met ook een lijk in de achterbak van zijn auto, nemen de zaken een even hilarische als dramatische wending. Spannend en leuk.”

Comedy & suspense
Comedy en suspense lijken moeilijk met elkaar te rijmen grootheden. Het is een dilemma waar Passchier goed over heeft nagedacht. “Het belangrijkste is de manier van vertellen. De spanningsboog is bij een dergelijk stuk sterk aan het plot verbonden. Je moet constant anticiperen. Je moet het publiek constant verrassen. Dat wil zeggen dat je als theatermaker kunt kiezen uit twee mogelijkheden: je geeft het publiek een informatievoorsprong of een informatieachterstand. Hitchcock had daar een mooi voorbeeld bij bedacht. Hij zei: er zitten twee mensen aan tafel. De camera registreert het rustige tafereel en plotseling ontploft een bom. Dat betekent dat je als publiek verrast wordt. Je wist niet dat er iets te gebeuren stond. Je had een informatieachterstand. Maar de klap is groot. Maximaal effect. Je kunt het ook anders benaderen. Je neemt dezelfde twee mensen die aan tafel zitten, maar je laat het publiek zien of weten dat er een bom onder de tafel ligt. De kijker denkt dan: wegwezen! Hij weet meer dan de mensen aan tafel. Het is het Jan Klaassen effect: “Pas op, Jan Klaassen! Achter je!” In “Arsenicum en oude kant” hanteren we beide mechanismen. Er zijn momenten dat we de kijker overvallen, maar ook momenten dat de kijker meer weet. Bij suspense werkt dat ijzersterk. Zeker bij toneel. Suspense, of je nu een boek, film of toneelstuk neemt, bereik je door afwisseling. Hitchcock was er een absolute grootmeester in. “Arsenicum en oude kant” is een perfecte combinatie van thriller en comedy. Het gaat over oude vrouwtjes die lijken verzamelen. Ze hebben al meer dan tien mensen vermoord. Het is prachtig over the top. Het is een stuk dat draait om verrassingen. Er zijn veel momenten van serieuze spanning, maar reacties op een spanningseffect werken gek genoeg altijd op de lachspieren, zeker in een theaterzaal.”

Cary Grant
“Arsenicum en oude kant” werd in 1941 geschreven door Joseph Kesselring. Het was oorlog en het publiek snakte naar momenten dat zij de werkelijkheid konden ontvluchten. “Arsenicum” bood hen die kans volop. Het stuk beleefde 1444 voorstellingen. Hoofdpersoon is theatercriticus Mortimer Brewster, die verbijsterd is door het gedrag van zijn oude tantetjes. In de film uit 1944 neemt Cary Grant de hoofdrol voor zijn rekening. Passchier: “In het toneelstuk is niet een echte hoofdrol aan te wijzen. De dametjes zijn natuurlijk de hoofdpersonen, maar als er een personage is dat de grootste reis doormaakt dan is het hun neef Mortimer die ontdekt dat zijn lieve oude tantetjes, van wie niemand denkt dat ze ook maar een vlieg kwaad kunnen doen, lijken verzamelen. Hij moet het verborgen houden voor de buitenwereld terwijl er allerlei mensen het huis komen binnenvallen. Hij kijkt met dezelfde verbazing naar de feiten als de toeschouwers in de zaal. Hij heeft dezelfde paranoia.”
Passchier beaamt dat hij zelf heeft geen enkele behoefte meer heeft om te acteren. “Ik speel zelf niet mee. Bij “Tien kleine negertjes” heb ik het even overwogen, maar acteren is niet langer mijn ambitie. Het is wel zo dat Rieneke en ik de understudies zijn voor alle rollen. In geval van ziekte hebben we ook daadwerkelijk wel eens een rol overgenomen.
We hebben acht acteurs, onder wie Hetty Heyting, Truus te Selle, Marnix Kappers, Han Oldigs en Wouter ten Pas. Allen zijn freelancers. Ik wil niet voor elk toneelstuk precies dezelfde gezichten. Ieder stuk bekijk ik opnieuw welke acteur er het beste bij welke rol past.
Zelfs de regisseur wordt uitgekozen aan de hand van zijn specifieke kwaliteiten.
Voor “Arsenicum en oude kant” is het Bruun Kuijt. Hij weet het speelse element perfect te benaderen.”

Film en toneelstuk
“Er zijn twee grote verschillen tussen de film “Arsenicum en oude kant” en het toneelstuk.
Op het toneel kan je qua tijd en ruimte moeilijker schakelen. In een film kan je van de ene seconde op de andere de actie verplaatsen naar een exotisch oord als Hawaï. Dat gaat niet op toneel. In het theater moet je het hebben van suggestie. En met suggestie kan je eindeloos spelen. Kijk maar naar de film “Jaws”. De eerste 45 minuten zie je de haai niet eens. Maar iedereen heeft de meest verschrikkelijke dingen voor ogen. Een ander verschil tussen boek en toneelstuk is de tijdspanne waarin het verhaal zich voor je ogen ontrolt. Als lezer kan je soms 2 dagen of zelfs langer bezig zijn met het lezen van een boek. In het theater begint het verhaal om 8 uur en om 11 uur is het afgelopen. Dat betekent dat je het verhaal in 1 spanningsboog moet zien uit te beelden. Theater is wat dat betreft moeilijker, maar overigens wel hanteerbaarder. Het grote voordeel van het theater is het live-element. Dat werkt enorm suspense verhogend. Bovendien kunnen de acteurs in een film niet reageren op de reacties van het publiek. Acteurs op het toneel kunnen dat wel.”

Moderne effecten
“Wij hebben in ons toneelstuk wel gebruik gemaakt van effecten. Suspense verhogende elementen, zoals het gebruik van licht en geluid. Met beiden werken wij veel. Dat hoort ook bij het genre. Zo hebben wij een vensterbank waaronder continue een lijk verborgen ligt. Elke keer als de vensterbank opengaat, en dat is heel wat keren, hoor je het geluid van een speeldoos. Wij werken ook veel met dramatisch licht. We gaan erg voor de theatrale vorm die het verhaal verstevigt. Passchier geeft toe dat de keuze voor toneelstukken deels gebaseerd is op commerciële overwegingen. “Onze keuze van toneelstukken is nu gebaseerd op herkenbaarheid, zowel voor de theaters als het publiek. Dus bekende stukken. Commerciële overwegingen spelen dus mee bij onze keuze, maar ze zullen nooit bepalend zijn. “Arsenicum en oude kant” is ons derde toneelstuk. We komen dus voor de 3e keer bij de theaters aan. Men weet dat onze toneelstukken goed lopen. We hebben dus een zekere naam opgebouwd.”

Televisie en toneel
Dat hij een druk man is zal Passchier niet ontkennen, maar passie voor het vak maakt dat hij zijn activiteiten bij Endemol moeiteloos kan combineren met zijn activiteiten als toneelproducent. “Ik combineer mijn toneelbezigheden nog steeds met mijn werk bij Endemol. De afwisseling is het allerleukste. Ik werk 40 uur voor Endemol en de rest van mijn tijd gaat naar het theater. Mijn baas Peter Römer snapt dat. Hij komt zelf ook van het toneel. Hij kent de passie en weet dat werken voor theater en tv alleen maar gunstig is voor beiden. Ik krijg van hem en Endemol alle ruimte en vrijheid zolang het werk dat gedaan moet worden, gedaan wordt. Je bent bezig met het vertellen van verhalen, alleen vereisen beide mediale vormen een andere aanpak. Ik ben momenteel de rechterhand van Peter en help hem bij het dragen van de creatieve eindverantwoordelijkheid voor een aantal series. Peter kan het op dit ogenblik onmogelijk allemaal alleen doen.”

TV-adapties?
“Elk jaar overwegen we weer of we onze toneelstukken ook naar de televisie zouden moeten omzetten. Maar het is zo moeilijk over te brengen. De live-beleving die zo kenmerkend is voor toneel, valt helemaal weg. Met name in “Arsenicum en Oude kant” is de theatrale vorm zo aanwezig dat het niet om te zetten is. Je kunt toneel overzetten als het om bijvoorbeeld kluchten gaat, maar als het om suspense in het theater gaat, is adaptatie naar tv een brug te ver.

Toekomst
Voorlopig gaan we nog door met toneelthrillers. De kaartverkoop gaat beter dan ooit. Wellicht is het de herkenbaarheid. De titel “Arsenicum en oude kant” staat voor nostalgische waarde. Daar hebben de mensen kennelijk behoefte aan. Ik heb nog een behoorlijk verlanglijstje met titels die ik enorm graag zou willen brengen. Zoals “Sleuth” van Anthony Shaffer. Of “De spooktrein”, ook zo’n klassieker. “The woman in black” is ook een geweldig stuk, draait al zeventien jaar in Londen op West-End. Het is een spookstuk zoals we dat in Nederland nog nooit gezien hebben. Zoals gezegd, ik kies voor diversiteit. Ik wil in de toekomst ook graag kleinere toneelstukken gaan produceren. Maar zover is het nog niet.”