Blogpost:
Nico van der Sijde
Joseph Roth: Reisen in die Ukraine und nach Russland
De hier verzamelde stukken draaien om Roths reportages uit de twinitiger jaren over de Oekraiene en vooral de Sowjet-Unie. De op dat moment nog heel linkse en sterk in de communistische idealen gelovende Roth bezoekt dus de nog prille eerste communistische staat, en beschrijft wat hij ziet en voelt op een manier die alleen hij beheerst. Hij schrijft dat niet op een heel feitelijke en conventioneel- journalistieke manier op, en maakt ook geen stukken die stoelen op veel interviews of op veel research: hij kijkt, doorvoelt, en beschrijft de kern van wat hij daarbij ervaart in een uitermate dichterlijke stijl die vaak zeer verrast. Uit zijn stukken blijkt van meet af aan dat hij zijn geloof in de Sowjet-Unie al snel kwijt was. Weliswaar had hij zeker niet alles wat fout was in de gaten, en onderschatte hij volgens mij de mate van gewelddadige repressie. Maar hij is werkelijk enorm op dreef in de beschrijving van de innerlijke leegte die volgens hem het dagelijkse Sowjet-leven helemaal doordesemt. De leegte bijvoorbeeld van een ideologie die allerlei klassieke opvattingen over romantiek en liefde als reactionair opvat, en die geloof in God als onwetenschappelijk verwerpt, met totale blindheid voor de rijkere geheimen van het bestaan tot gevolg. Ook signaleert hij dat een bepaald type burger eigenlijk helemaal niet aardt in het communisme. Dat niet-aarden formuleert Roth, op fraae wijze, als volgt: "Er mag sogar mit dieser Welt zufrieden sein und sie bejahen. Und dennoch, dennoch ist er fremd und tot in ihr. Schon, das er sie nicht ersehnt und nicht erkaempft hat und das sie dennoch geworden ist, stellt in ausserhalb ihrer eigentlichen, ihrer inneren Grenzen. Die blutige Entschiedenheit, mit der sie geworden ist, wird ihm immer unbegreiflich sein". De titel van dit stuk is treffend: "Gespenster in Moskau", en dit type burger is maar een van de vele door het Moskouwse leven veroorzaakte spookgestalten die Roth evoceert.
Zo beschrijft Roth nog veel meer zaken die nou niet echt rijmen met het beeld van de Sowjet-Unie als zelfverklaarde heilstaat. Dat geeft aan zijn reportages, zoals zo vaak, een behoorlijk melancholische toon. Toch werd ik niet verdrietig van dit boek, omdat ik steeds opveerde door de scherpzinnigheid en schoonheid van Roths formuleringen. Wat nog versterkt wordt door zijn beschrijvingen van landschappen, volkeren, dorpen, culturen en esthetische fenomenen die door gestaalde Sowjet-ideologen niet worden gezien. Bijvoorbeeld de sensatie van oneindigheid bij het varen over de Wolga: "Man schmeckt die Bitternis der Unendlichkeit. Im Anblick der grossen Berge und der uferlosen Meere fuehlt man sich verloren und bedroht. Gegenueber der weiten Ebene ist der Mensch verloren, aber getroestet. Er ist nichts mehr als ein Halm, aber er wird nicht untergehen:Man ist wie ein Kind, das in der ersten Stunde eines Sommermorgens erwacht, wenn alle noch schlafen. Man ist verloren und geborgen zugleich in der unbegrenzten Stille. Wen eine Fliege summt, eind gedaempfter Pendelschlag tont, liegt in dieser Geraueschen dieselbe troestliche, weil ueberirdischen und zeitlose Trauer einer weite Ebene". Of de aanblik van een immens groot en besneeuwd plein in Leningrad: "Eine Wehmut aus Stein und Eis steigt aus ihm auf, wie Nebel aus einem lebendigen. Menschen, die ihn ueberqueren, sehen winzig aus, wie verkleidete Streichhoelzer [...]. Der Zar war winzig diesem Platz gegenueber, ein kleiner Gefangener. Wie furchtsam wird ein Herrscher, wenn ihn ein Platz, gross, weiss und schweigsam, belagert! Wer nicht gross genug ist zu regieren, wird hier, vor lauter Weite, ein Tyrann". Prachtig, die impressie van een immens plein waarbij vergeleken zelfs een Tsaar als Peter de Grote nietig lijkt. Geweldig, die aforistische laatste zin, over de kleinheid van een tiran die geen gezonde verhouding tot dit soort immensiteit heeft, en over de grootsheid van het echte regeren. En het allermooiste vind ik dat Roth hier vormen van verwondering, schoonheid en reflectie oproept waar niet alleen Sowjet-ideologen ongevoelig voor zijn, maar wij als banale burgermannen eveneens.
Ik heb ook van deze bundel Roth-reportages dus weer zeer genoten. Nog steeds hoop ik dat alle Roth-reportages ooit zullen zijn vertaald, maar ik ga daar niet op wachten, want ik weet nu dat ik dat ook niet hoef te doen!
