Blogpost:
Nico van der Sijde
"Landscape with landscape" van Gerald Murnane: taaier dan "The plains", maar vaak van oogverblindend vervreemdende schoonheid
Intrigerend en inspirerend vind ik om te beginnen de vorm van het boek als geheel. Op het eerste gezicht lijkt het te gaan om een bundel verhalen, al zijn al die verhalen wel doordesemd van ongrijpbaar associatieve en onbepaalde passages die eerder doen denken aan proza-gedichten, en van passages vol suggestieve verwondering. Tegelijk echter lijken al die verhalen, in al hun associatieve ongrijpbare onsamenhangendheid, ook onderlinge resonanties en samenhangen te hebben: de ik- figuur in elk verhaal worstelt steeds met schrijverschap en kunst, heeft steeds ingewikkelde verhoudingen met raadselachtige vrouwen, zuipt als een comazuipende tempelier, en verwondert zich op even filosofische als dichterlijke wijze over het gedroomde, vergeefs nagejaagde landschap in zijn eigen hoofd. Bovendien, in elk verhaal doet de ik-figuur cryptische uitspraken over een verhaal dat hij ooit schreef, en dat verhaal heeft dan de titel van het verhaal dat volgt. Behalve het laatste verhaal, dat weer verwijst naar het verhaal waarmee het boek opent, daarmee suggererend dat het boek niet eindigt of logisch afgerond wordt maar oneindig circulair doorloopt. Elke ik- figuur is dus de verteller en hoofdpersoon van een verhaal dat door een andere ik- figuur in een eerder verhaal is genoemd en verzonnen. Die verzonnen ik- figuur is dan vaak wel een alter ego of afsplitsing van de ik- fguur die hem verzint: een personage waarin bepaalde latente obessies van "de auteur" ( de verzinnende ik-figuur) worden uitvergroot of nader worden onderzocht, of waarin de "auteur" iemand verzint die op hemzelf lijkt maar in een andere omgeving verkeert dan hij, en dus toch op andere wijze gaat denken, voelen en dromen. Vaak zegt de ik- figuur dan ook dat de door hem verzonnen ik- figuur weliswaar fictief is, maar toch onvermoede potenties in hemzelf exploreert en daardoor een diepere waarheid bevat. Zonder dat die diepere waarheid ooit onthuld of duidelijk geparafraseerd wordt, want elk verhaal is vol intrigerende raadsels die bewust open worden gelaten.
Kortom: "Landscape with landscape" zou je ook als roman kunnen lezen, en alle verhalen als hoofdstukken in die roman. Zo las ik het boek uiteindelijk zelf in elk geval wel, vooral omdat er tussen die verhalen veel meer resonanties bestaan dan in een gewone verhalenbundel. Alleen, deze roman draait dan niet om een enkele ik- figuur, maar om een veelheid van elkaar verzinnende fictieve ik- figuren, een veelheid van raadsels, een veelheid van verschillende associatieve en enigmatische perspectieven. Fragmentatie en veelvormigheid vieren dus hoogtij. Te meer omdat je niet kunt zeggen dat de ik-figuur in het eerste verhaal aan de oorsprong staat van alle ik- figuren en verhalen die nog komen: de ik- figuur uit het allerlaatste verhaal noemt zich immers de auteur van het allereerste. Alle ik-figuren, op zichzelf al raadselachtig en meerduidig door het raadselachtige en meerduidige verhaal waarin zij optreden, worden dus NOG raadselachtiger door de ik- figuren en verhalen ervoor en erna. Redelijk duizelingwekkend, deze vorm. Veel mensen zullen dit als loze "Spielerei" opvatten, als moeilijkdoenerige virtuositeit zonder functie. Maar ik vind deze opzet en vorm juist functioneel en inspirerend. Er zijn meer romanciers, filosofen en dichters die hebben gezegd dat niemand van ons een homogeen mens uit een stuk is. Zelf ben ik daar ook sterk van overtuigd. De wereld rondom ons is meerduidig en veranderlijk en poly-interpretabel, de wereld in ons hoofd is dat niet minder. Niemand van ons is maar "een" persoon, heeft maar "een" enkel ik. Zeker in onze dromen en in onze verbeelding zijn we veel meer dan dat. En precies dat wordt naar mijn idee mooi voelbaar gemaakt door de raadselachtige veelvormigheid die zo centraal staat in "Landscape with landscape". Ik ken veel romans waarin de ik- figuur zichzelf als veelvoudig raadsel ervaart, maar weinig boeken waarin de ik- figuur zo radicaal wordt vermenigvuldigd in allerlei afgesplitste raadselachtige ik-figuren. Dus in dat opzicht vind ik "Landscape with landscape" bewonderenswaardig uitzonderlijk.
Nog fraaier en inspirerender vind ik bovendien de landschap- metafoor die in alle hoofdstukken (verhalen) terugkeert. Steeds gaat het om een landschap van de verbeelding: om het zoeken naar de onvindbare coordinaten van onze oneindige binnenwereld, om het doorgronden van alle betekenispotentieel van het landschap rondom ons, en om het peilen van de resonanties tussen binnen- en buitenwereld. Het landschap is dan steeds veel meer dan het waarneembare landschap: "The young man believed he might draw a map of a city beyond the reach of normal perception and only faintly recalling the city where he had lived his early life. The suburbs and districts in the new city would be sized and spaced according to the intensity of the poetic feeling he had once felt in this or that part of another Melbourne". Of ook: "[H]e began to form an new notion of his landscape. He thought of it as lying within himself - within some broad but invisible zone composed of his memories (which were mostly memories of dreams)". Soms gaat het om daadwerkelijk bestaand landschap, maar dan wel getransformeerd door verbeelding en droom: een door de dichterlijke verbeelding opnieuw opgebouwd Melbourne bijvoorbeeld. Waarin de latente rijkdom van het fysieke landschap meer naar voren komt dan in een realistische schildering. En waarin ook de latente rijkdom van de dichterlijke binnenwereld wordt ontploooid, omdat het ZIJN dichterlijke verbeelding is van dat landschap. Bovendien, sommige landschappen zijn puur mentaal: "His novel was not itself a landscape but it marked out the space around him where a landscape could have been". Dan is het landschap zelfs pure potentialiteit, die zich niet hoeft te storen aan de beperkingen van het realistisch bestaande landschap. En bij het waarnemen van bestaande landschappen gaat het vaak om gevoeligheid voor ongeziene kleuren, nog niet gerealiseerde potenties, latente mogelijkheden: "[T]he unnoticed corners of almost- deserted alcoves where fragile specimens [ of birds and insects] gripped their desiccated twigs or hung from their labelled pins, waiting for the few searchers who could make out the faded sheen of their feathers or wing- cases and wonder about a land where such things would dazzle the eye".
Kortom, in "Landscape with landscape" draait het om landschappen die zijn getransformeerd door de verbeelding of zelfs afkomstig zijn uit die verbeelding. Waarbij die verbeelding ook weer wordt voorgesteld als vertakt en bovendien ongrijpbaar landschap: "not as something with any colour or shape but as a space wide enough for a system of roads to intersect in it and then diverge and then perhaps meet up again by way of strange branchings and detours". En dankzij deze hoogst divergerende verbeeldingskracht dromen de ik- figuren van Murnane allerlei prachtige, ongrijpbaar rijke landschappen te voorschijn. Bijvoorbeeld een alleen in dromen bestaand Australie, dat onzekere vorm aanneemt in het hoofd van iemand die in Paraguay woont, maar vermoedt dat hij afstamt van Australische voorouders, die ooit naar Paraguay kwamen omdat ze droomden van Paraguay. Of een oneindig suggestieve wereld vol ongehoord raadselachtige groentinten, die opstijgt uit de werken van Thomas Hardy en de ongelukkige dichter Housman. Of de bestaande wereld die heel anders gaat ogen als men er naar kijkt als door het dronken, naar nieuwe betekenis dorstende oog van iemand als Jack Kerouac. Want die begreep tenminste "that a writer has to compose long sentences leading like roads away from the country that presses against the back of his neck, roads from which the South Platte valley seems almost lost to view and Wyoming only in the sky". En dat alles steeds in een brandend verlangen om meer te zien dan gezien en afgebeeld kan worden: "I speculate continually about places far beyond the meeting- point of all the lines of perspective in all the painted landscapes".
In elk verhaal (elk hoofdstuk) exploreert de ik- figuur dus allerlei niet afbeeldbare landschappen, in een onmogelijke en dus tot mislukking gedoemde poging om meer te zien dan gezien kan worden. In die pogingen onthult hij van alles over zijn omgeving en zichzelf, maar blijft de betekenis van wat hij onthult raadselachtig en onafgerond. Dat wordt nog versterkt door de eerder beschreven vorm van dit boek: alle verhalen resoneren op raadselachtige wijze in elkaar, wat betekent dat elk op zich al raadselachtig landschap van de verbeelding zich vertakt in andere raadselachtige landschappen van de verbeelding. Dus inderdaad, dit boek is wat de titel al suggereert dat het is: een landschap met daarin meerdere landschappen. Waarin elk landschap nog weidser is dan de landschappen die wij met het blote oog menen te kunnen zien. Daardoor is dit boek, voor mij, een stimulerende en inspirerende ode aan de verbeeldingskracht, en aan ons onblusbare verlangen om te dromen over wat wij niet kunnen weten of kunnen zien.
