Wij zijn allemaal Sovjet burger

In de fantastische, waanzinnige en hallucinante roman “De meester en Margarita” drijft Michael Boelgakov (1891 – 1940) de lezer tot aan het randje waar de grens tussen droom en werkelijkheid vervaagt. Hij begon in 1928 met schrijven van deze roman om er met onderbrekingen tot in 1940 kort voor zijn dood aan te blijven werken. Deze periode van schrijven valt voor een groot deel samen met grote zuiveringen in de Sovjet Unie en een zeer strenge censuur. Het duurde dan ook tot 1966 voordat een zwaar gecensureerde versie werd gepubliceerd in de Sovjet Unie. Gecensureerd of niet, het was direct een enorm succes bij lezers in zowel Sovjet Unie als daarbuiten.

In “De meester en Margarita” verbindt Boelgakov op ingenieuze wijze drie verhaallijnen. De eerste verhaallijn is die van een bezoek van de duivel en zijn trawanten aan Moskou. De tweede verhaallijn is die van de gehuwde Margarita en haar minnaar die schrijft aan een roman over Pontus Pilatus. Het verhaal van Pontus Pilatus is de derde verhaallijn. Samen vormen deze drie verhaallijnen een bittere satire op het leven in de Sovjet Unie ten tijde van de zuiveringen door Stalin, een wispelturige maar snoeiharde censuur, iedereen die een (buitenlandse) spion kan zijn en allerlei ongefundeerde verdachtmakingen waardoor iedereen de kans loopt om van de ene op de andere dag zijn baan kwijt te raken en te ‘verdwijnen’ in de gevangenis.

“De meester en Margarita” is niet alleen een kritiek op het bewind van Stalin, het is vooral een psychologische roman die gaat over hoe ver mensen willen gaan in het nastreven van het eigen levensgeluk, ongeacht wat dat levensgeluk dan ook is. Margarita twijfelt geen moment wanneer ze een Faustiaans pact aan gaat met de duivel om in ruil daarvoor samen te kunnen zijn met de door haar geliefde meester. Bij Margarita is het overduidelijk met wie en wat zij een afspraak maakt. Bij anderen zoals de vele schrijvers, artiesten, schouwburgdirecteuren, bestuursleden van bewonersverenigingen en andere doorsnee Sovjet burgers die de revue passeren is het minder duidelijk met wie zij marchanderen en wat zij er in ruil voor terug krijgen. Toch marchandeert, liegt, bedriegt en huichelt (bijna) iedereen er op los zonder hierdoor in al te grote gewetensnood te komen. Zelfs Pontus Pilatus heeft bar weinig morele wroeging wanneer hij het Romeins recht negeert om samen met Jezus door de olijfboomgaarden rond Jeruzalem te lopen. Het is dit gemak waarmee mensen morele scrupules op zij zetten om er beter en gelukkiger van te worden en de vaak heel subtiele wijze waarop Boelgakov laat zien dat het opzij zetten van morele principes vaker goed uitpakt voor de ‘dader’ dan slecht die “De meester en Margarita” een bittere bijsmaak geeft. Dat deze bitterheid gebracht wordt met zoveel humor en speelsheid waardoor je als lezer de hele tijd geslingerd wordt tussen ‘goed’ en ‘kwaad’ en het niet altijd meer duidelijk is wat wat is, heeft er voor gezorgd dat vanaf de eerste publicatie eind jaren zestig tot op de dag van vandaag “De meester en Margarita” zoveel lezers boeit ook na de val van de Sovjet Unie. Zijn wij immers niet allemaal marchanderende personen ongeacht het politieke systeem waarin wij leven?