Meer dan een historirsche roman, veel meer

“De nadagen van Pilatus” uit 1938 is de tweede historische roman van Simon Vestdijk, na het een jaar eerder verschenen “Het vijfde zegel” over het leven van El Greco. Voor beide romans heeft Vestdijk gekozen voor bestaande historische figuren waarover een groot deel wel bekend is, maar waar ook veel informatie tot op de dag van vandaag ontbreekt. Het zijn deze gaten in de geschiedenis die Vestdijk in “De nadagen van Pilatus” opvult. Hij brengt Pontius Pilatus (Romeins bestuurder verantwoordelijk voor de kruisiging van Jezus), Maria Magdalena (volgelinge van Christus) en Caligula (Romeins keizer) bij elkaar in een gecompliceerde driehoeksverhouding die zich voor het grootste gedeelte afspeelt in Rome tussen 37 en 41.

In tegenstelling tot een groot aantal schrijvers van historische romans gebruikt Vestdijk zijn karakters niet als ‘gidsen’ om aan de lezers te laten zien hoe goed de auteur zich verdiept heeft in het tijdperk waarin het verhaal speelt. Vestdijk wil niet zo zeer de geschiedenis van die periode vertellen, het boek is ook geen ‘faction’ of alternatieve geschiedenis over hoe onze wereld er anders zou hebben uitgezien als één of twee historische feiten anders zouden zijn geweest. “De nadagen van Pilatus” is veel meer dan een gewone historische roman. Het is vooral een psychologische roman die zich in een ver verleden afspeelt. Vestdijk heeft zich goed ingelezen in de materie, maar gebruikt die als decor en niet als centraal thema in zijn roman.

Het verhaal is voor het grootste deel geschreven vanuit de positie van Pontus Pilatus. Het begint met zijn terugkeer uit Palestina naar Rome via een tussenstop in het Egyptische Alexandrië. Aan boord van het schip dat hem naar Rome brengt ziet hij Maria Magdalena. Zij reist als gezelschapsdame van een Joodse handelaar ook naar Rome. Aangekomen in Rome leren zij elkaar kennen en ontstaan er allerlei driehoeksverhoudingen, een vaak terugkerend thema in het werk van Vestdijk. Met dit verschil dat in “De Nadagen van Pilatus” de protagonisten nauwelijks tot niet gelukkiger worden van de relatie, eerder het tegendeel.

Doordat ze niet in staat bleken/blijken te zijn om de maatschappelijke verantwoordelijkheid die ze op zich hebben genomen tot tevredenheid van anderen en zichzelf, zijn ze alle drie ook niet (meer) in staat om de verantwoordelijkheid te dragen voor een betekenisvolle relatie met anderen. Pilatus die er in Palestina een zootje van heeft gemaakt, hij is uit zijn functie gezet en tijdelijk geschorst, is veranderd in een lafaard die wanneer het er op aankomt eieren voor zijn geld kiest en kiest voor de terugtocht of voor de vlucht. Maria Magdalena die zichzelf beschouwt als de enige ware bewaker van de ‘erfenis’ van Christus tot hij terugkeert klampt zich krampachtig vast aan het idee van de terugkeer aan kan niet omgaan met anderen die de mogelijke ‘erfenis’ en terugkeer van Christus anders interpreteren. Het soldatenjongetje Caligula is mentaal nog steeds een puber bij wie het kleine beetje geweten dat hij heeft knaagt over het feit dat hij anderen op zijn weg naar de keizerlijke troon in koele bloed heeft vermoord. Vestdijk beschrijft de innerlijke strijd die ze alle drie op hun eigen manier voeren om te accepteren dat ze gefaald hebben en nog steeds falen op prachtige wijze. Juist door in eerste instantie te focussen op het uiterlijk gedrag, maar iedere keer weer, in iedere lange Vestdijkiaanse zin ons ook een kijkje aan de binnenkant te geven.

Deze wisseling van buiten naar binnen gebeurt het vaakst op de momenten wanneer religie, niet alleen het christendom, in het spel is. De verteller Vestdijk neemt iedere vorm van religie op ironische wijze op de korrel. Pilatus zou wel willen om het niet al te serieus te nemen, maar moet toch te vaak tegen zichzelf en anderen zeggen dat hij niet gelovig is, zelfs de goede raad van de stoïcijnse filosoof Seneca neemt hij niet ter harte. Ook Maria Magdalena zoekt, maar vindt geen bevredigende relatie met andere christenen en ze blijft, tegen beter weten in, zoeken naar de al dan niet teruggekeerde Christus. Caligula heeft van allen de meest gecompliceerde relatie met religie. Aan de ene kant is hij pragmatisch op zoek naar een religie die hem op eenvoudige wijze tot God maakt, aan de andere kant wil hij geen pragmatische opportunist zijn, maar wil hij dat de door hem gekozen religie ook een morele rechtvaardiging geeft voor de zonden die hij in het verleden heeft begaan en op dat moment begaat.

Vestdijk beschrijft deze existentiële zoektochten naar religieuze verlossing voor het eigen onvermogen het eigen leven in goede banen te leiden op indrukwekkende wijze. Hij legt het er niet dik op, “De nadagen van Pilatus” is te lezen als een gewone dertien in een dozijn in historische roman, maar wanneer je je als lezer door Vestdijk laat meevoeren in de innerlijke werelden van de hoofdkarakters dan lees je een zeer indringende roman. Of in de woorden van een recensent van Het Parool bij een herdruk van “De nadagen van Pilatus”: Er zijn wel Nobelprijzen voor mindere prestaties toegekend!