Erg goede combinatie van experimentele en maatschappijkritische roman

“Manhattan Transfer” is een experimentele roman van de Amerikaanse auteur John Dos Passos (1896 – 1970) uit 1925. In 1985 verscheen de Nederlandse vertaling door Guido Golüke. Dos Passos hoorde in de jaren van de verschijning van deze roman tot de zogenaamde ‘Lost Generation’, een groep Amerikaanse auteurs die na de Eerste Wereldoorlog hun heil zochten in Europa. In ons taalgebied bekendere auteurs van deze ‘Lost Generation’ zijn Ernest Hemingway en F. Scott Fitzgerald. In andere taalgebieden wordt Dos Passos wel op hetzelfde niveau geplaatst als de twee eerder genoemde auteurs. Ook in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw werd Dos Passos terecht beschouwd als een van de grote vernieuwers van de internationale literatuur. Hij was en is wel een soort van ‘schrijvers schrijver’, vooral hoog gewaardeerd door collega schrijvers, maar (iets) minder waardering van het grotere lezerspubliek.

“Manhattan Transfer” is opgebouwd uit fragmenten die flarden van de levensgeschiedenis vertellen van mensen die in het eerste kwart van de twintigste eeuw hun leven vorm, inhoud en richting proberen te geven in Manhattan, New York. Het geheel is een impressionistische collage van deze gefragmenteerde individuele geschiedenissen dat in zijn totaliteit een portret van Manhattan, New York is in het begin van de twintigste eeuw. Het fragmentarische is een kritiek van Dos Passos op het vluchtige jachtige en oppervlakkige leven dat we leven en dat het zo goed als onmogelijk is om aan het constante bombardement van indrukken te ontkomen. In dit opzicht had “Manhattan Transfer” vandaag gepubliceerd kunnen worden en niet (bijna) een eeuw geleden.

De fragmentarische opbouw zorgt er wel voor dat je als lezer aandachtig moet blijven, maar met de vlotte stijl en het tempo waarmee Dos Passos de verhalen vertelt is dat (bijna) geen enkel probleem. De verhalen, indrukken, dromen, nachtmerries, hallucinaties, gedachten, belevenissen en (gefnuikte) ambities van ‘gewone’ New Yorkers rollen over de pagina’s. Het ene moment is Gus McNeil een melkboer die met paard en wagen zijn ronde doet, het andere moment ligt hij in het ziekenhuis na even niet te hebben opgelet en aangereden te zijn door een passerende trein om een paar maanden later er achter te komen dat zijn vrouw een affaire heeft met de advocaat die hem bijstaat in de rechtszaak over schadevergoeding tegen de treinmaatschappij. Dit is slechts een voorbeeld van de vele personages die in “Manhattan Transfer” voorbijkomen. Sommige slechts één keer, anderen meerdere keren, en bij een aantal overlappen de levens zich voor een tijdje.

De uiteenlopende personages in “Manhattan Transfer” hebben drie dingen gemeen. Ten eerste, het overduidelijke leven in Manhattan en omliggende delen van New York. Zo af en toe wekt Dos Passos de indruk dat het ene personage in dezelfde metro zit als een ander personage zonder dat ooit hun levens zullen kruisen; de relatieve anonimiteit van de grote stad. Het tweede dat allen gemeenschappelijk hebben is het niet vinden van innerlijke rust, omdat overleven in de zelfgekozen ‘rat race’ van het leven geen rust duldt. Het derde en daar komen de vorige twee eigenschappen samen, is dat (bijna) niemand gelukkig is en/of kan worden samen met een ander, maar ook alleen zijn is een doodlopende weg naar persoonlijk geluk, naar innerlijke rust. In dit laatste opzicht is “Manhattan Transfer” ook een maatschappijkritische roman van de in die jaren nog met het socialisme sympathiserende Dos Passos. Later in zijn leven wordt hij politiek conservatie, om niet te zeggen reactionair.

Dos Passos is in staat om een erg goede combinatie te maken van experimentele roman én maatschappijkritische roman. Hierdoor leest “Manhattan Transfer” ook bijna een eeuw later nog steeds als een hedendaagse roman en is het opmerkelijk dat zo weinig mensen in ons taalgebied deze Amerikaanse klassieker hebben gelezen.