Doe je deur niet dicht, wend je hoofd niet af

In De rechtvaardigen vertelt Jan Brokken het meeslepende en ontroerende verhaal van de Rotterdammer Jan Zwartendijk, die als kersverse consul in Kaunas, Litouwen in mei 1940 de kans greep om duizenden mensenlevens te redden. Met gevaar voor eigen leven en dat van zijn gezin wist hij voor veel uit Polen gevluchte Joden een vluchtroute te creëren. Hij schreef voor hen visa uit voor Curaçao. Zijn Japanse collega in Kaunas zorgde voor een Japans doorreisvisum. Dit spannende verhaal ontleent zijn kracht niet alleen aan de levendig beschreven gebeurtenissen in die enerverende zomer van 1940 of aan de boeiende familie Zwartendijk. De triest stemmende maar ook hoopgevende levensverhalen van de mensen die aanklopten bij Zwartendijk, de kans grepen om te vluchten, de oorlog overleefden en uiteindelijk hun weg wisten te vinden, horen bij deze geschiedenis.

Jan Brokken heeft uitgebreid onderzoek gedaan naar de gebeurtenissen en de achtergronden. Hij putte hierbij uit zeer diverse bronnen. Hij dook in archieven en had contact met talloze kinderen en kleinkinderen van vluchtelingen. Hij vertelt ons over moordpartijen door Litouwse antisemieten, over de Russische overheid die in de reis van de Joodse vluchtelingen met de Trans Siberië Express een kans zien om Amerikaanse dollars te bemachtigen, en vertelt en passant de geschiedenis van Philips tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij weet mensen in weinig woorden heel treffend neer te zetten. Moeiteloos lijkt hij over te schakelen van veelzeggende details naar de grote lijnen van de geschiedenis en weer terug. Hij achterhaalde dat ook andere Nederlanders zich inzetten voor de Joodse vluchtelingen. De grote kracht van Jan Brokken is echter dat zijn diepste belangstelling niet alleen uitgaat naar feiten en geschiedenis.  Met veel compassie staat hij stil bij menselijke drijfveren en morele keuzes. 

Wat maakte dat Zwartendijk zelfs na de gedwongen sluiting van zijn consulaat doorging met het uitschrijven van visa, terwijl de Russische bezetters van Litouwen hem ieder moment gevangen konden nemen? Natuurlijk was hij bang, maar hij had de moed om het toch te doen. Al lezend ga je deze tot in zijn diepste wezen rechtschapen man begrijpen, en je begrijpt waarom hij geknakt was toen hij na jaren van bescheiden zwijgen in 1964 op het ministerie van Buitenlandse Zaken op het matje werd geroepen en een reprimande ontving voor wat hij gedaan had.

Zijn dochter Edith hierover: “… Hij had nooit mogen doen wat hij gedaan had in Litouwen. Hij had zich niet aan de regels gehouden. Om die reden zou hij ook nooit onderscheiden worden. Die onderscheiding kon hem niks schelen. Maar dat hij een uitbrander kreeg, vond hij vernederend.”

Het is mede aan de publieke aandacht rond het verschijnen van De rechtvaardigen te danken dat minister Blok onlangs excuses heeft gemaakt aan de nog levende kinderen Zwartendijk over deze gang van zaken. 

Het leven van Zwartendijk kreeg een triest einde. Hij ging zich steeds meer zorgen maken of de mensen die hij had geprobeerd verder te helpen, de oorlog wel overleefd hadden. Het bericht dat 95% van de Joodse vluchtelingen aan wie hij een visum had verstrekt de oorlog overleefd had, bereikte de familie pas kort na het overlijden van Zwartendijk in 1976. Ook daarna duurde het bijzonder lang tot officiële erkenning volgde. Na twee eerdere afwijzingen werd de inzet van Zwartendijk pas in 1997 door Yad Vashem erkend als Rechtvaardigen onder de Volkeren. In juni 2018 werd in Kaunas een monument voor Jan Zwartendijk geplaatst.

De rechtvaardigen is een geweldig goed geschreven verslag van een vrijwel onbekende geschiedenis. Een geschiedenis van vastberadenheid en moed, niet van één mens maar van meerdere mensen die tegelijkertijd besloten dat ze moesten handelen in die barre tijd waarin menigeen zich liet gijzelen door machteloosheid. Een geschiedenis die ons tussen de regels door de overeenkomsten laat zien met de actualiteit. Nog steeds zijn zoveel mensen op de vlucht voor geweld.