Deadline van een leven

In Vrijwillig dood onderzoekt auteur Steffen Kverneland – bekend van zijn Munch-biografie – zijn relatie tot zijn depressieve vader en diens zelfmoord. Hij laat uitschijnen er vrede mee of minstens begrip voor te hebben. Maar dat hij er ruim 35 jaar later een boek aan wijdt, bewijst dat hij nog wat sluimerende demonen te bedwingen heeft. De louterende graphic novel werpt een ongebruikelijk licht op het recht op zelfmoord.

In 1981 pleegde de energieke, maar wezenlijk depressieve vader van illustrator en striptekenaar Steffen Kverneland op 56-jarige leeftijd zelfmoord. Niet in een opwelling. Hij wachtte ermee tot zijn jongste zoon 18 was geworden en voerde het uit op zijn werk. Om zijn gezin zo veel mogelijk te sparen.

Odd Kverneland was ingenieur, maar ook uitvinder en onvermoeibaar doe-het-zelver. Hoe hij een vakantiehuisje optrekt op een onbereikbare, rotsige plek aan de kust, mét stromend putwater, is indrukwekkend. Hij was creatief (ook met taal), muzikaal, ordelijk, een liefhebber van de zee (als voormalig zeeman, net als zijn vader). Maar hij was ook heimelijke alcoholicus (die daar niets van liet blijken) en bij vlagen depressief. Na een opname in een psychiatrische kliniek probeerde hij actief zijn ziekte te begrijpen, maar het gevoel ongelukkig te zijn bleef, en ook die onuitgesproken deadline – een letterlijke deadline: zodra de kinderen volwassen zijn, stapt hij eruit. Een zorgvuldig voorbereid plan dat hij op zijn eigen, keurige manier uitvoerde.

Deze ingrijpende gebeurtenis in Steffens leven staat centraal in dit boek, dat hij maakte kort voordat hij dezelfde leeftijd bereikte als waarop zijn vader stierf. Dat zal er wellicht mee te maken hebben waarom hij het maakte. Maar ook omdat hij nu zelf een zoontje heeft. Niet toevallig zijn er de paralleltekeningen van Odd met Steffen en van Steffen met Aksel, in dezelfde houding. Kverneland tekent en schildert een groot aantal foto’s na, maar gebruikt soms ook echte foto’s ter illustratie. Het boek heeft meer van een becommentarieerd plakboek dan van een graphic novel, ook al omdat het fragmentarisch, anekdotisch en zeker niet chronologisch is. Het is een mengelmoes van gedachten en technieken, wat het fris en verrassend houdt. Soms zegt een foto genoeg, soms geeft een bewerking ervan een bepaald effect. Kleuren en tinten bepalen heel sterk de sfeer van scènes of anekdotes. Waarbij de auteur zichzelf durft te corrigeren: bijvoorbeeld als hij de verkeerde (want te oude) auto tekent bij de zelfmoord: herinneringen kunnen ook gekleurd zijn. De associaties die aquarellen oproepen bij stukjes tekst die er niets mee te maken hebben, leveren een bijzonder vervreemdend effect op.

Daarnaast lijkt de auteur zich vooral te verantwoorden voor zijn verwerking van het drama. Steffens relatie tot zijn vader lijkt normaal tot liefdevol te zijn geweest. Dat de auteur stilstaat bij de moeilijke relatie van Odd met zijn eigen vader, is veelzeggend contrasterend. Steffen reageerde aanvankelijk nochtans erg gesloten en ontkennend op de zelfmoord: hij wilde niet dat vrienden of kennissen hem erop aanspraken of medelijden lieten blijken. Het mag ons vreemd lijken dat hij het zijn vader niet kwalijk nam of hem de jaren van gemis niet verwijt. Sterker nog, hij verdedigt: zelfmoord plegen is niet laf – er is juist veel moed voor nodig – en is niet egoïstisch – moet iemand die ongelukkig is dat maar blijven verdragen uit hoffelijkheid voor zijn omgeving? De auteur zegt dat verlangen naar de dood niet te delen, maar lijkt begrip te hebben voor zijn vader, die gewoon wilde ophouden te bestaan, die alle angst, lijden en pijn wilde doen verdwijnen. Het is een in tientallen jaren ontwikkelde moedige en persoonlijke visie, die hem ongetwijfeld hielp bij het verwerken van het verlies. Het is alleszins een ongebruikelijke visie, die dicht bij een pleidooi voor vrije wilsbeschikking komt, ook inzake levenseinde. Het maakt dit dappere en visueel verbluffende boek des te indringender.