Een angstaanjagend beeld voor de toekomst van de mensheid

In 'De zaak 40/61' geeft Harry Mulisch een persoonlijk verslag van de berechtiging van Eichmann, de organisator van de dodentransporten naar Auschwitz en andere vernietigingskampen in WOII. Net als Hannah Arendt, die ook een analyse heeft gemaakt van dit proces, constateert Mulisch dat het hier niet gaat om een 'monster', maar om een bureaucraat, die op grond van zijn eed van trouw aan Hitler, ervoor zorgt dat alles efficiënt en ordelijk verloopt. Waar Arendt de nadruk legt op de juridische dilemma's van dit proces en op vraagstukken rond schuld en verantwoordelijkheid, gaat Mulisch vooral in op de vraag wat het ontsporen van een zo gewone man, zegt over menselijkheid en de ontwikkeling van de mensheid. Hij vergelijkt Eichmann met een machine, die niet zelf stuurt, maar alleen reageert op de commando's of handelingen van de operator. Hij concludeert dat door technologische ontwikkelingen niet alleen meer mogelijkheden ontstaan voor massamoord, maar dat ook mensen bewegen in de richting van het zijn van niet meer dan machines en dat alle menselijkheid dreigt te verdwijnen. Inmiddels bijna 65 jaar verder, lijkt het angstaanjagende toekomstbeeld van Mulisch nog minstens zo actueel.