Lezersrecensie
Fictie wordt werkelijkheid
George Orwell schreef ‘1984’ in 1948, na afloop van de Tweede Wereldoorlog. Het boek is een dystopie: het waarschuwt voor een technologische en totalitaire toekomst. Orwells profetie is in veel opzichten uitgekomen, sommige kenmerken van ‘1984’ zijn herkenbaar in onze tijd.
De roman heeft drie verhaallijnen. Om te beginnen is er het verhaal van een totalitaire staat die zijn onderdanen maximaal controleert. Overal is de slogan ‘Big brother is watching you’ te zien en dat gebeurt ook. De mensen werken met telescreens, schermen met beelden en informatie. Maar telescreens houden ook als camera’s iedereen in het oog. Ze lijken op onze computers, cookies en webcams. In 1948 waren telescreens pure sciencefiction, maar je vraagt je af of Bill Gates en Mark Zuckerberg ‘1984’ hebben gelezen.
Een tweede verhaallijn is de liefdesrelatie tussen de hoofdpersoon Winston en Julia. Aangezien er geen privacy is, proberen zij een beetje vrijheid te veroveren door zich aan het alziende oog te onttrekken.
Ten slotte is er de verhouding tussen Winston en zijn chef O’Brien. Winston staat kritisch tegenover de samenleving en O’Brien heeft dit door. Aanvankelijk doet hij zich voor als een medestander, maar dat is schijn. Later ondervraagt en martelt hij Winston om hem murw te maken.
In ‘1984’ is de staat totalitair met een totale controle op het leven en zelfs het denken van de mensen. Hoe krijgt de staat dat voor elkaar? Afhankelijk van de omstandigheden wordt het verleden systematisch gewijzigd, er is steeds een nieuwere versie. Wat men er eerder van wist, is nu onwaar en bronnen worden vernietigd. Er is daardoor geen verleden meer, waardoor een statisch heden overblijft en de staat controle heeft op de toekomst. Het psychologische effect ervan noemt Orwell doublethink: je moet de officiële waarheid erkennen, al weet je best dat het omgekeerde de waarheid is. Het is een conflict waar Winston als redacteur bij het ministerie van Waarheid mee worstelt.
Bovendien streeft de staat naar een drastische vereenvoudiging van de woordenschat, er zijn steeds minder woorden om kritische gedachten uit te drukken. Er wordt permanent gewerkt aan newspeak, een taal waarin je alleen de toegelaten ideeën kunt uitdrukken. Voor dissidenten is er een thought police.
De wereld is onderverdeeld in de drie machtsblokken Eurasia, Eastasia en Oceania die aan hun grenzen nu en dan oorlog voeren, waardoor het machtsevenwicht gehandhaafd blijft. In de latere realiteit zien we een vergelijkbare situatie. In de tijd van de Koude Oorlog (1945-1989) stond het kapitalistische Westen tegenover het communistische Oosten. Er waren geen directe confrontaties, maar wel tussen bondgenoten van beide systemen. Sinds de val van de Muur leven we volgens Jonathan Holslag in een multipolaire wereld, zoals hij beschrijft in ‘Van muur tot muur’.
‘1984’ is een verbazingwekkend en visionair boek dat je doet nadenken over de afgelopen eeuw en over de nabije toekomst. Voor Orwell was de toekomstige samenleving technologisch en totalitair, beide gaan in ‘1984’ een monsterverbond aan. Zijn voorspelling is niet los te zien van een tijd waarin totalitaire systemen als communisme en nazisme hun macht hadden bewezen.
Hoewel totalitaire systemen niet gebleven zijn, denk ik niet dat het gevaar geweken is. In China gaan staat en technologie hand in hand. Camera’s registreren overal je verkeersovertredingen, wat bepalend is voor je kansen op woonruimte. In ‘Homo Deus’ noemt Yuval Noah Harari een aantal technologische ontwikkelingen waardoor onze individualiteit verdwijnt en het totalitarisme van staten of multinationals kansen krijgt. Op basis van ons zoekgedrag op Google, onze contacten en reacties op Facebook, ons koopgedrag op Amazon ontstaat een juister beeld van ons dan we zelf hebben. Ze leiden tot vrij exacte en juiste voorspellingen over onze interesses en politieke voorkeuren. De wereld van Orwell is actueler en dichterbij dan we denken.
De roman heeft drie verhaallijnen. Om te beginnen is er het verhaal van een totalitaire staat die zijn onderdanen maximaal controleert. Overal is de slogan ‘Big brother is watching you’ te zien en dat gebeurt ook. De mensen werken met telescreens, schermen met beelden en informatie. Maar telescreens houden ook als camera’s iedereen in het oog. Ze lijken op onze computers, cookies en webcams. In 1948 waren telescreens pure sciencefiction, maar je vraagt je af of Bill Gates en Mark Zuckerberg ‘1984’ hebben gelezen.
Een tweede verhaallijn is de liefdesrelatie tussen de hoofdpersoon Winston en Julia. Aangezien er geen privacy is, proberen zij een beetje vrijheid te veroveren door zich aan het alziende oog te onttrekken.
Ten slotte is er de verhouding tussen Winston en zijn chef O’Brien. Winston staat kritisch tegenover de samenleving en O’Brien heeft dit door. Aanvankelijk doet hij zich voor als een medestander, maar dat is schijn. Later ondervraagt en martelt hij Winston om hem murw te maken.
In ‘1984’ is de staat totalitair met een totale controle op het leven en zelfs het denken van de mensen. Hoe krijgt de staat dat voor elkaar? Afhankelijk van de omstandigheden wordt het verleden systematisch gewijzigd, er is steeds een nieuwere versie. Wat men er eerder van wist, is nu onwaar en bronnen worden vernietigd. Er is daardoor geen verleden meer, waardoor een statisch heden overblijft en de staat controle heeft op de toekomst. Het psychologische effect ervan noemt Orwell doublethink: je moet de officiële waarheid erkennen, al weet je best dat het omgekeerde de waarheid is. Het is een conflict waar Winston als redacteur bij het ministerie van Waarheid mee worstelt.
Bovendien streeft de staat naar een drastische vereenvoudiging van de woordenschat, er zijn steeds minder woorden om kritische gedachten uit te drukken. Er wordt permanent gewerkt aan newspeak, een taal waarin je alleen de toegelaten ideeën kunt uitdrukken. Voor dissidenten is er een thought police.
De wereld is onderverdeeld in de drie machtsblokken Eurasia, Eastasia en Oceania die aan hun grenzen nu en dan oorlog voeren, waardoor het machtsevenwicht gehandhaafd blijft. In de latere realiteit zien we een vergelijkbare situatie. In de tijd van de Koude Oorlog (1945-1989) stond het kapitalistische Westen tegenover het communistische Oosten. Er waren geen directe confrontaties, maar wel tussen bondgenoten van beide systemen. Sinds de val van de Muur leven we volgens Jonathan Holslag in een multipolaire wereld, zoals hij beschrijft in ‘Van muur tot muur’.
‘1984’ is een verbazingwekkend en visionair boek dat je doet nadenken over de afgelopen eeuw en over de nabije toekomst. Voor Orwell was de toekomstige samenleving technologisch en totalitair, beide gaan in ‘1984’ een monsterverbond aan. Zijn voorspelling is niet los te zien van een tijd waarin totalitaire systemen als communisme en nazisme hun macht hadden bewezen.
Hoewel totalitaire systemen niet gebleven zijn, denk ik niet dat het gevaar geweken is. In China gaan staat en technologie hand in hand. Camera’s registreren overal je verkeersovertredingen, wat bepalend is voor je kansen op woonruimte. In ‘Homo Deus’ noemt Yuval Noah Harari een aantal technologische ontwikkelingen waardoor onze individualiteit verdwijnt en het totalitarisme van staten of multinationals kansen krijgt. Op basis van ons zoekgedrag op Google, onze contacten en reacties op Facebook, ons koopgedrag op Amazon ontstaat een juister beeld van ons dan we zelf hebben. Ze leiden tot vrij exacte en juiste voorspellingen over onze interesses en politieke voorkeuren. De wereld van Orwell is actueler en dichterbij dan we denken.
2
12
Reageer op deze recensie
