Lezersrecensie
Filosofie van de macht
Nadat de machtige familie de Medici was afgezet, werd Niccolo Machiavelli (1469-1527) beleidsadviseur van de republiek Florence. Toen de Medici’s opnieuw aan de macht kwamen, werd Machiavelli van verraad beschuldigd en zelfs gemarteld. Later kreeg hij amnestie en trok zich terug op zijn boerderij bij Siena. Hij had ideeën over de toenmalige Italiaanse politiek, maar miste de macht om ze te realiseren. Het leek hem beter ze op te schrijven in de hoop de machthebbers te overtuigen. Hij schreef al in de volkstaal, een Toscaans dialect, in plaats van in het Latijn. Het werd een van de beroemdste boeken over macht: ‘De heerser’.
Machiavelli bespreekt de instabiele verdeeldheid van het toenmalige Noord-Italië. Er was geen eenheid en het gebied viel uiteen in diverse stadstaten. Tussen de stadstaten bestond rivaliteit, ze waren in permanente staat van oorlog en betwistten elkaars grondgebied. Geen van de stadstaten had een eigen leger, ze waren aangewezen op huurlingen. Volgens Machiavelli had je daar niets aan, ze vochten alleen als ze betaald werden. Tot overmaat van ramp was het bestuur van de stadstaten instabiel, de ene heersende familie maakte plaats voor de andere, van een beleid op langere termijn kwam daardoor niets terecht.
Noord-Italië was door de verdeeldheid, de huurlingenlegers en de regimewissels zwak en een gemakkelijke prooi voor buitenlandse mogendheden. Vooral Frankrijk viel vaak binnen en veroverde gebieden. Voor Machiavelli stond vast dat aan deze situatie een eind moest komen. Hij bepleitte daarom centralisatie van de macht: alleen een sterke heerser kon de verdeeldheid overwinnen en de buitenlandse machten op afstand houden.
Nu komt Machiavelli met een theorie over de macht voor de dag, gebaseerd op vele voorbeelden uit de klassieke oudheid. Hoe krijg je macht en hoe kun je die behouden? Uitgangspunt is dat de meeste mensen niet deugen omdat je ze niet kunt vertrouwen: ‘Want de mensen zijn nu eenmaal slecht, en ze worden pas goed als een of andere omstandigheid hen daartoe dwingt’. Het is daarom ‘[…] zonder meer veiliger om gevreesd dan om bemind te worden’.
Een heerser doet er goed aan een positief imago na te streven: ‘Wanneer men hem ziet en hoort, moet hij een en al barmhartigheid, betrouwbaarheid, oprechtheid en godsdienstigheid schijnen. […] Iedereen ziet wat je schijnt, weinigen voelen wat je bent’. Zijn imago mag geen schade oplopen en onaangename zaken moet hij niet zelf opknappen.
Geen enkele heerser kan op eigen kracht het land leiden, hij heeft bondgenoten nodig die hem steunen. Hij krijgt bondgenoten als hij hun rijkdom en voorrechten kan geven, als hij de macht met hen deelt. Heersen is daardoor een delicate evenwichtsoefening, waarbij de verschillende partijen tevreden zijn: ‘[…] wijze heersers hebben er daarom steeds op alle mogelijke manieren voor gezorgd dat ze de aanzienlijken niet tot wanhoop brachten en de grote massa behaagden en tevredenstelden’.
Tussen de regels door geeft Machiavelli allerlei beschouwingen over de mens en het leven die ‘De heerser’ tot zo’n fascinerend boek maken. We mogen zijn adviezen niet als succesformules zien, daarvoor is het leven te grillig. Hij zegt: ‘[…] dat het lot de helft van onze zaken in handen heeft, maar dat het de andere helft of praktisch de andere helft aan onszelf overlaat’. Bovendien: ‘[…] het is in het leven nu eenmaal zo, dat men er nooit in slaagt een moeilijkheid te ontlopen zonder een andere tegen te komen’.
‘De heerser’ schetst niet louter een tijdsbeeld. De politieke verdeeldheid van Noord-Italië tijdens de renaissance heeft wel iets weg van het huidige Europa. Een bonte verzameling staatjes, geen gezamenlijke defensie en afhankelijkheid van de Verenigde Staten, een instabiel bestuur zonder veel visie op lange termijn. Europa heeft daardoor minder geopolitieke macht dan zou kunnen.
Machiavelli maakt niet alleen een grondige politieke analyse, maar gaat ook uitvoerig in op persoonlijke machtsuitoefening. Niet voor niets was ‘De heerser’ de favoriete lectuur van Napoleon en Stalin. Het boek is volkomen vrij van wishful thinking, Machiavelli beschrijft mensen zoals ze zijn, niet zoals ze zouden moeten zijn. ‘De heerser’ is in de loop van 500 jaar toegepast op allerlei politieke situaties en blijkt steeds actueel te zijn.
Machiavelli bespreekt de instabiele verdeeldheid van het toenmalige Noord-Italië. Er was geen eenheid en het gebied viel uiteen in diverse stadstaten. Tussen de stadstaten bestond rivaliteit, ze waren in permanente staat van oorlog en betwistten elkaars grondgebied. Geen van de stadstaten had een eigen leger, ze waren aangewezen op huurlingen. Volgens Machiavelli had je daar niets aan, ze vochten alleen als ze betaald werden. Tot overmaat van ramp was het bestuur van de stadstaten instabiel, de ene heersende familie maakte plaats voor de andere, van een beleid op langere termijn kwam daardoor niets terecht.
Noord-Italië was door de verdeeldheid, de huurlingenlegers en de regimewissels zwak en een gemakkelijke prooi voor buitenlandse mogendheden. Vooral Frankrijk viel vaak binnen en veroverde gebieden. Voor Machiavelli stond vast dat aan deze situatie een eind moest komen. Hij bepleitte daarom centralisatie van de macht: alleen een sterke heerser kon de verdeeldheid overwinnen en de buitenlandse machten op afstand houden.
Nu komt Machiavelli met een theorie over de macht voor de dag, gebaseerd op vele voorbeelden uit de klassieke oudheid. Hoe krijg je macht en hoe kun je die behouden? Uitgangspunt is dat de meeste mensen niet deugen omdat je ze niet kunt vertrouwen: ‘Want de mensen zijn nu eenmaal slecht, en ze worden pas goed als een of andere omstandigheid hen daartoe dwingt’. Het is daarom ‘[…] zonder meer veiliger om gevreesd dan om bemind te worden’.
Een heerser doet er goed aan een positief imago na te streven: ‘Wanneer men hem ziet en hoort, moet hij een en al barmhartigheid, betrouwbaarheid, oprechtheid en godsdienstigheid schijnen. […] Iedereen ziet wat je schijnt, weinigen voelen wat je bent’. Zijn imago mag geen schade oplopen en onaangename zaken moet hij niet zelf opknappen.
Geen enkele heerser kan op eigen kracht het land leiden, hij heeft bondgenoten nodig die hem steunen. Hij krijgt bondgenoten als hij hun rijkdom en voorrechten kan geven, als hij de macht met hen deelt. Heersen is daardoor een delicate evenwichtsoefening, waarbij de verschillende partijen tevreden zijn: ‘[…] wijze heersers hebben er daarom steeds op alle mogelijke manieren voor gezorgd dat ze de aanzienlijken niet tot wanhoop brachten en de grote massa behaagden en tevredenstelden’.
Tussen de regels door geeft Machiavelli allerlei beschouwingen over de mens en het leven die ‘De heerser’ tot zo’n fascinerend boek maken. We mogen zijn adviezen niet als succesformules zien, daarvoor is het leven te grillig. Hij zegt: ‘[…] dat het lot de helft van onze zaken in handen heeft, maar dat het de andere helft of praktisch de andere helft aan onszelf overlaat’. Bovendien: ‘[…] het is in het leven nu eenmaal zo, dat men er nooit in slaagt een moeilijkheid te ontlopen zonder een andere tegen te komen’.
‘De heerser’ schetst niet louter een tijdsbeeld. De politieke verdeeldheid van Noord-Italië tijdens de renaissance heeft wel iets weg van het huidige Europa. Een bonte verzameling staatjes, geen gezamenlijke defensie en afhankelijkheid van de Verenigde Staten, een instabiel bestuur zonder veel visie op lange termijn. Europa heeft daardoor minder geopolitieke macht dan zou kunnen.
Machiavelli maakt niet alleen een grondige politieke analyse, maar gaat ook uitvoerig in op persoonlijke machtsuitoefening. Niet voor niets was ‘De heerser’ de favoriete lectuur van Napoleon en Stalin. Het boek is volkomen vrij van wishful thinking, Machiavelli beschrijft mensen zoals ze zijn, niet zoals ze zouden moeten zijn. ‘De heerser’ is in de loop van 500 jaar toegepast op allerlei politieke situaties en blijkt steeds actueel te zijn.
6
Reageer op deze recensie
