Lezersrecensie
Verdreven uit het paradijs
In zijn autobiografie ‘Geheugen, spreek’ tracht Vladimir Nabokov het verloren paradijs van zijn jeugd op te roepen. Het is een metamorfose van zijn herinneringen in literatuur om zo de verloren tijd te verduurzamen. Het boek bestrijkt de periode 1899-1940, de jaren die hij in Europa doorbracht. Vooral de jaren in Rusland tot 1919 krijgen veel aandacht.
Nabokov merkt dat zijn geheugen allerminst feilloos is. Zo ontdekte hij dat zijn voorstelling van het familiewapen niet klopt: niet twee beren met een schaakbord, maar twee leeuwen met een schild. Zijn afstamming is hij alleen door genealogisch onderzoek aan de weet gekomen. Maar hij twijfelt zelden of een herinnering authentiek of tweedehands is. Het tijdbesef ontstaat volgens Nabokov pas met het reflecterende bewustzijn en zijn herinneringen zijn eerder plaats- dan tijdgebonden. Ze zijn overdadig, beeldend, associatief en lijken als een levensbron uit zijn geheugen op te wellen.
Vladimir was de oudste zoon van een adellijke familie die generaties staatsmannen leverde in het Rusland van de tsaren. De Nabokovs leefden in grote welstand in een herenhuis in Sint Petersburg en bezaten een landgoed in de omgeving. Hij hoefde zich nooit te vervelen. Er waren 50 personeelsleden: een bont allegaartje van dienstmeisjes, gouverneurs, koetsiers en tuinmannen. Bovendien had hij een enorme speeltuin: het bosrijke landgoed.
Talloos zijn de prachtige anekdotes die Nabokov weet te vertellen. Over zijn passie voor vlinders en hoe hij nachtvlinders ging stropen door boomstammen te besmeren met een mengsel van stroop, bier en rum. Hoe hij een reuzenpotlood van zijn moeder kreeg dat hij als reclame in een winkel had gezien, omdat ze wist dat hij dingen wilde hebben die niet te koop waren. Over de jacht van zijn moeder op paddenstoelen. Over de treinreizen met de Nord-Express naar Biarritz en de Rivièra. Over zijn eerste schuchtere verliefdheden. Hoe hij talentloze gedichten maakte en erop hoopte de gevoelens te ervaren die hij beschreef. Moeiteloos weet Nabokov de idylle in geuren en kleuren over te brengen op de lezer.
De Nabokovs waren vrijgevig, maar voor de communisten waren ze bourgeois en klassenvijanden. Met het uitbreken van de Russische revolutie werden ze verdreven uit het paradijs. In 1919 ontvluchtten ze Rusland en kwamen aan in Engeland, waar Vladimir in Cambridge studeerde. Lang bleven ze er niet en belanden berooid in Berlijn, waar zijn vader in 1922 werd vermoord. De eigendommen van de familie waren geconfisqueerd en Nabokov moest de kost verdienen met allerlei baantjes. Europa was niet meer dan een decor waartegen zijn leven zich afspeelde, hij had heimwee en voelde zich ontheemd en ontworteld. Nabokov ergerde zich aan de naïeve sympathie van Europese intellectuelen voor Lenin.
Tijdens de crisisjaren 30 en de opkomst van het nazisme woonde Nabokov met zijn joodse vrouw Véra in Duitsland en Frankrijk. Zij verlieten Europa in 1940 en vestigden zich in de Verenigde Staten. Het was geen American dream en Nabokov fladderde van de ene universiteit naar de andere. In 1959 vestigde Nabokov zich in Zwitserland, waar hij zijn laatste levensjaren doorbracht in het Palace Hotel in Montreux, aan het meer van Genève.
Het moet een trauma geweest zijn: het verlies van zijn vaderland en de vervreemding in het buitenland. Nabokov was zowel in ruimte als in tijd voorgoed afgesneden van het geluk van zijn jeugd. Uit ‘Geheugen, spreek’ blijkt hoezeer zijn herinneringen aan het verleden een levensbron voor het heden waren. Gelukkig bezat Nabokov net zo’n vermogen tot metamorfose als zijn vlinders. Hij wist in zijn passie voor literatuur en vlinders het ultieme te bereiken. Hij werd wereldberoemd met de roman ‘Lolita’ (1955) en diverse vlindersoorten zijn naar hem genoemd. Naar eigen zeggen had hij nu eenmaal een passie voor het nutteloze en verwierp hij het darwinisme omdat de natuur rijk was aan l’art pour l’art.
Nabokov schrijft beeldend, precies en gedetailleerd, maar kan net als Proust gekunsteld overkomen. ‘Geheugen, spreek’ begint zo: 'De wieg schommelt boven een afgrond en het gezond verstand zegt ons dat ons bestaan niet meer is dan een vluchtig kiertje licht tussen twee eeuwigheden van duisternis’. Na lezing van het boek besef je dat Nabokov van het kiertje licht een zonnestraal weet te maken.
‘Geheugen, spreek’ geeft een onmisbaar tijdsbeeld van de aristocratie vóór en ná de Russische revolutie. Het beschrijft de impact van een leven in ballingschap. Het staat stil bij de functie en werking van ons geheugen als levensbron. Voor alles brengt Nabokov zichzelf tot leven in zijn aanstekelijke passie voor literatuur en vlinders. Het beeld van de vlinderjagende Nabokov in korte broek en met schepnet is onvergetelijk en keert terug in ‘De emigrés’ van Sebald.
Geluk is voor Nabokov een toestand van tijdloosheid, vervoering en verbondenheid: ‘En het hoogste genot van tijdloosheid […] is als ik tussen zeldzame vlinders en hun voedselplanten sta. Dat is vervoering en achter die vervoering ligt nog iets anders, wat moeilijk uit te leggen is. Het lijkt een vluchtig vacuüm waar alles heen stroomt wat ik liefheb. Een gevoel van eenheid met zon en steen’. Het is dit geluk dat Nabokov in ‘Geheugen, spreek’ met de lezer wil delen.
Nabokov merkt dat zijn geheugen allerminst feilloos is. Zo ontdekte hij dat zijn voorstelling van het familiewapen niet klopt: niet twee beren met een schaakbord, maar twee leeuwen met een schild. Zijn afstamming is hij alleen door genealogisch onderzoek aan de weet gekomen. Maar hij twijfelt zelden of een herinnering authentiek of tweedehands is. Het tijdbesef ontstaat volgens Nabokov pas met het reflecterende bewustzijn en zijn herinneringen zijn eerder plaats- dan tijdgebonden. Ze zijn overdadig, beeldend, associatief en lijken als een levensbron uit zijn geheugen op te wellen.
Vladimir was de oudste zoon van een adellijke familie die generaties staatsmannen leverde in het Rusland van de tsaren. De Nabokovs leefden in grote welstand in een herenhuis in Sint Petersburg en bezaten een landgoed in de omgeving. Hij hoefde zich nooit te vervelen. Er waren 50 personeelsleden: een bont allegaartje van dienstmeisjes, gouverneurs, koetsiers en tuinmannen. Bovendien had hij een enorme speeltuin: het bosrijke landgoed.
Talloos zijn de prachtige anekdotes die Nabokov weet te vertellen. Over zijn passie voor vlinders en hoe hij nachtvlinders ging stropen door boomstammen te besmeren met een mengsel van stroop, bier en rum. Hoe hij een reuzenpotlood van zijn moeder kreeg dat hij als reclame in een winkel had gezien, omdat ze wist dat hij dingen wilde hebben die niet te koop waren. Over de jacht van zijn moeder op paddenstoelen. Over de treinreizen met de Nord-Express naar Biarritz en de Rivièra. Over zijn eerste schuchtere verliefdheden. Hoe hij talentloze gedichten maakte en erop hoopte de gevoelens te ervaren die hij beschreef. Moeiteloos weet Nabokov de idylle in geuren en kleuren over te brengen op de lezer.
De Nabokovs waren vrijgevig, maar voor de communisten waren ze bourgeois en klassenvijanden. Met het uitbreken van de Russische revolutie werden ze verdreven uit het paradijs. In 1919 ontvluchtten ze Rusland en kwamen aan in Engeland, waar Vladimir in Cambridge studeerde. Lang bleven ze er niet en belanden berooid in Berlijn, waar zijn vader in 1922 werd vermoord. De eigendommen van de familie waren geconfisqueerd en Nabokov moest de kost verdienen met allerlei baantjes. Europa was niet meer dan een decor waartegen zijn leven zich afspeelde, hij had heimwee en voelde zich ontheemd en ontworteld. Nabokov ergerde zich aan de naïeve sympathie van Europese intellectuelen voor Lenin.
Tijdens de crisisjaren 30 en de opkomst van het nazisme woonde Nabokov met zijn joodse vrouw Véra in Duitsland en Frankrijk. Zij verlieten Europa in 1940 en vestigden zich in de Verenigde Staten. Het was geen American dream en Nabokov fladderde van de ene universiteit naar de andere. In 1959 vestigde Nabokov zich in Zwitserland, waar hij zijn laatste levensjaren doorbracht in het Palace Hotel in Montreux, aan het meer van Genève.
Het moet een trauma geweest zijn: het verlies van zijn vaderland en de vervreemding in het buitenland. Nabokov was zowel in ruimte als in tijd voorgoed afgesneden van het geluk van zijn jeugd. Uit ‘Geheugen, spreek’ blijkt hoezeer zijn herinneringen aan het verleden een levensbron voor het heden waren. Gelukkig bezat Nabokov net zo’n vermogen tot metamorfose als zijn vlinders. Hij wist in zijn passie voor literatuur en vlinders het ultieme te bereiken. Hij werd wereldberoemd met de roman ‘Lolita’ (1955) en diverse vlindersoorten zijn naar hem genoemd. Naar eigen zeggen had hij nu eenmaal een passie voor het nutteloze en verwierp hij het darwinisme omdat de natuur rijk was aan l’art pour l’art.
Nabokov schrijft beeldend, precies en gedetailleerd, maar kan net als Proust gekunsteld overkomen. ‘Geheugen, spreek’ begint zo: 'De wieg schommelt boven een afgrond en het gezond verstand zegt ons dat ons bestaan niet meer is dan een vluchtig kiertje licht tussen twee eeuwigheden van duisternis’. Na lezing van het boek besef je dat Nabokov van het kiertje licht een zonnestraal weet te maken.
‘Geheugen, spreek’ geeft een onmisbaar tijdsbeeld van de aristocratie vóór en ná de Russische revolutie. Het beschrijft de impact van een leven in ballingschap. Het staat stil bij de functie en werking van ons geheugen als levensbron. Voor alles brengt Nabokov zichzelf tot leven in zijn aanstekelijke passie voor literatuur en vlinders. Het beeld van de vlinderjagende Nabokov in korte broek en met schepnet is onvergetelijk en keert terug in ‘De emigrés’ van Sebald.
Geluk is voor Nabokov een toestand van tijdloosheid, vervoering en verbondenheid: ‘En het hoogste genot van tijdloosheid […] is als ik tussen zeldzame vlinders en hun voedselplanten sta. Dat is vervoering en achter die vervoering ligt nog iets anders, wat moeilijk uit te leggen is. Het lijkt een vluchtig vacuüm waar alles heen stroomt wat ik liefheb. Een gevoel van eenheid met zon en steen’. Het is dit geluk dat Nabokov in ‘Geheugen, spreek’ met de lezer wil delen.
3
Reageer op deze recensie
