De troost van de literatuur

Alzheimer is een dodelijke, progressieve hersenziekte zonder kans op herstel. Véél meer dan medische informatie kan literatuur helpen om zo’n ervaring te begrijpen en te verwerken. Je begint te vermoeden wat er in het hoofd omgaat van een alzheimerpatiënt en hoe de ziekte verloopt. Het is een hele troost als je je eigen gedachten, gevoelens en verdriet herkent in anderen.

‘Gestameld liedboek’ van Erwin Mortier is geen roman, maar een geheel van beschrijvingen, herinneringen en reflecties over zijn moeder. Het toenemende gestamel van zijn moeder wordt door Mortier met gestamel beantwoord, hij is ook zelf niet meer tot een samenhangend verhaal in staat en lijkt met stomheid geslagen. De desintegratie die alzheimer teweegbrengt en de identificatie met zijn moeder weerspiegelt zich in de vorm van de tekst. ‘Gestameld liedboek’ bevat geen liederen, het zijn eerder bezweringen of gebeden. Mortier probeert het bijna onzegbare verdriet, de angst van zijn moeder tot uitdrukking te brengen en het vervagende leven vast te leggen in taal.

Bij Mortier is taal de essentie van de hoofdpersoon, zijn moeder was taalvaardig en sociaal. Nu haar taalbeheersing achteruitgaat en woorden steeds vaker onvindbaar zijn, vervaagt ook haar persoonlijkheid. We gaan ervan uit dat we taal hebben en staan er verder niet bij stil. Maar door de toenemende taalloosheid van zijn moeder, begint bij Mortier de verwondering: ‘Hoe moet het aanvoelen de wereld die je omringt zijn contouren te zien verliezen, het hele netwerk van taal, van taalmemorie, dat zo onnadrukkelijk over de dingen hangt dat we het pas merken wanneer er gaten vallen? Wordt alles dan wazig, of tekent het zich juist scherper af naarmate het onzeglijke steeds sterker wordt?’

Er is bij Mortier een focus op de levens- en ziektegeschiedenis van zijn moeder, vooral haar toenemende hulpeloosheid is aangrijpend beschreven. Daarnaast schrijft hij over de familieleden en hun reacties op de ziekte, zoals de zelfopoffering en het schuldgevoel van haar man. Niet in de laatste plaats heeft Mortier het over zijn eigen gevoelens en bespiegelingen over leven en dood.

In zijn romans formuleert Mortier soms te fraai, wat ten koste van de directheid van de expressie gaat, maar in ‘Gestameld liedboek’ is daarvan geen sprake, het onderwerp leent zich ook niet voor verfraaiing en esthetisering. De beelden en vergelijkingen zijn treffend en verhelderend. Mortier slaagt erin de veelvormige ellende van alzheimer voor zijn moeder en haar verwanten over te brengen. Zijn boek is intiem, blijft dicht bij de ervaring en als lezer ben je een bevoorrechte getuige. ‘Gestameld liedboek’ is daardoor een ware bron van troost en herkenning.