Lijden aan het leven

Lijden aan de tijdgeest

De jaren tachtig zijn in volle gang als de dertigjarige Chiel Hanesteen de grip op zijn bestaan verliest. Alles moet kunnen, we zijn modern, niet vastgeroest en bepalen zelf wel wat we geloven of wat onze moraal is. De wat ouderwetse Chiel heeft daar geen antwoord op en is bang voor de nieuwe mens die hij moet worden. Na een zoektocht door vrije liefde en hunkerend naar een leren jasje om erbij te horen, wordt hij voor het eerst psychotisch na het eten van hasjcake bij een bevriend echtpaar met een open huwelijk. Hij verliest zijn vriendin Evy met wie hij samenleeft, aan die nieuwe moraal en belandt met een psychose in de Marnixkliniek.

Een gek gezin

Als Hanesteen, het debuut van Michael Elias, begint is Chiel al anderhalf jaar verder en zit hij in de psychiatrische inrichting Duinoord, met Noorderslag I, een gesloten afdeling en Noorderslag II, waar de inwoners klaargestoomd worden op terugkeer naar de maatschappij. Chiel, in de eerste Noorderslag, vraagt zich af hoe hij daar is gekomen. Hij had toch zulke enige, rare ouders, die van alles een feestje maakten. De opgelegde vrolijkheid van moeder Hanna en de kinderen moest echter dienen om het concentratiekamp Buchenwald, waar vader Maarten had gezeten, er onder te houden. Zou dat de oorzaak zijn van Chiels problemen? Moeder doordrong hem ervan dat ook zij haar portie ellende in de Hongerwinter had gehad, maar niets kon hun huwelijksgeluk kapot maken. Dat nu juist hun oudste zoon gek is geworden zien ze als een smet op dat geluk. Hanna was een verstikkende moeder die beschamende lieve briefjes in zijn broodtrommeltje stopte, maar die hem ook steeds voorhield dat hij geen vriendinnetje had, zoals neef Raf, die aan iedere vinger een meisje kon krijgen. Chiel leeft daardoor in een beangstigend universum van aantrekken en afstoten. Geen wonder dat hij als de familieclown een verbinder wordt om het gezin in stand te houden, een Messias, die tijdens zijn tien doorgemaakte psychoses de wereld op zijn nek voelt drukken. In normale tijden gebruikt hij een cynisch getinte ironie om die beangstigende werkelijkheid op afstand te houden. Hij voelt zich als een ‘participerende observant’, die de ‘macabere folklore’ van de therapieën op Noorderslag gaat beschrijven.

Helletocht

Elias vertelt Chiels leven als een helletocht langs de afdelingen Noorderslag I en II, met ‘vrij wandelen’, en weer terug naar I. Hij blijkt niet in staat zijn rol in het gezinsdrama los te laten en zijn emoties staan hem in de weg. Via een mislukte gezinstherapie, ‘Wij zijn het léúkste gezin ter wereld’, psychodrama, waarbij Chiel kromme tenen krijgt van de gevoelsuitbarstingen van zijn groepsgenoten en ook via commentaar van begeleiders ,‘Ik vond je behoorlijk agressief bij het tafeltennissen’, voelt Chiel na alle ellende dat hij wil leven. In de schreeuwtherapie gooit hij het er uit, op de vraag wie hem tegenhoudt: ‘Mijn vader, met dat kamp, gòòòòdverdómme. Laat-ie dóódvallen’. Op hetzelfde moment komt het bericht van zijn vaders dood door een auto-ongeluk. Dat blijkt Chiels problemen niet op te lossen, evenmin als de halfslachtige zelfmoordpoging vanaf een panoramarestaurant.

Eind goed al goed?

Hij gaat daarna dapper door met het afbreken van zijn façade. Bij zijn vaders begrafenis had hij kennisgemaakt met de meelevende moderne pater Koolspits van de Egidiuskapel. Diep onder de indruk was de man geweest van de echtheid en innige verbondenheid van het gezin Hanesteen. De van het katholicisme afgedwaalde maar ondanks alles diep gelovige Chiel vindt hier na zijn 'vrijlating' een nieuw thuis. Bovendien ontmoet hij er een lieve, intelligente vriendin, Elisabeth, bij wie hij zich voor het eerst op zijn gemak voelt en hij overweegt zelfs een huwelijk. Eind goed al goed? Had de jonge Chiel niet na het zien van Heijermans’ Op Hoop van Zegen de conclusie getrokken dat er geen happy end bestond in een verhaal? De roman eindigt als hij tegen Elisabeth kan zeggen: ‘Op dit moment, bij jou, ben ik niet bang’. Hij is bevrijd. Op dat moment. Maar hoe verder? Het boek eindigt met een open einde vol hoop.

Waar gebeurd?

De verteltechniek maakt dat de lezer betrokken blijft. Dicht op de huid van Chiel, maar met distantie en humoristische terzijdes laat Elias zijn romanfiguur zich een weg banen door de instituties. Dat doet hij zo levensecht, dat de lezer zich kan afvragen of hij hier een eigen ervaring vertelt. Maar dat doet er weinig toe. Iedere ervaring immers wordt altijd aangepast aan de structuur van een verhaal, zodat we hier hoogstens zouden kunnen spreken van geabstraheerde ervaringen in een ‘autobiografische roman’. In ieder geval is de roman Hanesteen zéér de moeite waard.