Woorden schieten tekort

‘…  Bach … van wie ik houd boven alles, met heel mijn hart, heel mijn ziel, heel mijn verstand en al mijn kracht.’

Een liefdesverklaring van Maarten ’t Hart die zich als luisteraar, amateurpianist en –organist en lezer al bijna zijn hele leven lang met Bach bezighoudt, en nog steeds door hem geraakt wordt.

Onlangs verscheen een herziene en sterk uitgebreide herdruk van het boek  Johann Sebastian Bach dat in 2000 voor een paar gulden te koop was bij een grote drogisterijketen. In deze nieuwe uitgave bespreekt ‘t Hart dit keer álle Cantates, zij het soms kort. Ook heeft hij hoofdstukken toegevoegd over de Goldbergvariaties en Die Kunst der Fuge, en hij bespreekt de belangrijke publicaties die sinds 2000 zijn verschenen. Hij geeft blijk van een fenomenale kennis en begrip van de muziek en de opvattingen over Bach en diens muziek.

Over de mens Bach, zijn kindertijd en zijn beleving van wat er in zijn leven gebeurde, is heel weinig bekend. Misschien juist daardoor is er veel over hem geschreven, zegt ’t Hart. Met bijna obsessieve gedetailleerdheid bespreekt hij de vele verschillende versies van een conflict dat de jonge Bach had met een fagottist, waarbij de biografen de oren gewassen worden over verzinsels en vertaalfouten. Uiteindelijk gaat ’t Hart een kijkje nemen op de plaats waar het conflict zich afspeelde en in het archief waar zich het bronmateriaal over dit voorval bevindt. Dit alles om te illustreren dat er ook veel onzin over zijn idool geschreven is.

Terecht staat ’t Hart stil bij de vele sterfgevallen in het gezin van Bach in de jaren 1726-1733 en de mogelijke invloed ervan op zijn muziek en op zijn afgenomen productiviteit. Bach’s muziek is vaak op zijn mooist bij het bezingen van dood en doodsverlangen.

Over de muziek van Bach schuwt ’t Hart de grote woorden niet. Smartelijk, aangrijpend, schitterend, magistraal, wijdingsvol, verpletterend. ’t Hart’s diepe liefde voor Bach weerhoudt hem er niet van om met sardonisch plezier in te hakken op de teksten waarmee de componist het voor zijn cantates nu eenmaal te doen had, en hij verbaast zich erover hoe Bach ondanks die teksten de prachtigste muziek erbij kon schrijven. Op vermakelijke wijze laat hij zien hoe de muziek bij een van de mooiste en meest verheven aria’s (in cantate 34) niet geïnspireerd kon zijn op de verheven tekst; de muziek is door Bach eerder gecomponeerd, voor een bruiloftscantate met een zeer brave en banale tekst.

Juist binnen de strakke en rationele structuur van zijn composities is Bach tot ontroerende en prachtige melodieën en harmonieën gekomen. Zonder afbreuk te willen doen aan de eruditie en toewijding van ’t Hart, moet worden opgemerkt dat voor dit boek een strakkere redactie passend was geweest om hem binnen de door hemzelf aangebrachte structuur te houden. Is het echt nodig het hoofdstuk over de Matthäus-Passion te openen met twee bladzijden over andere composities? Waarom loopt het hoofdstuk ‘Bach zelf spelen’ uit in een bespreking van de stukken zelf? Het volgende hoofdstuk, over Bachs kamermuziek, opent hij dan weer met de eigen ervaringen bij het spelen van Bach.

Dit zijn slechts details die weinig afdoen aan de kwaliteit van deze heruitgave. Het boek is niet alleen een ontwapenend persoonlijke bespreking van Bach’s werken door ’t Hart, die bijvoorbeeld vertelt dat hij het, na het spelen van de Fuga in Fis-groot uit deel I van het Wohltemperierte Klavier, nooit kan laten om de laatste twee maten van deze fuga, ‘de allermooiste,’ nog een keer te spelen, waarbij de tranen hem altijd weer in de ogen schieten. Het is ook een erudiete inleiding in de muziek van Bach, een bespreking van de verschillende opvatting in de Bach-literatuur en uitvoeringspraktijk, en een goede basis voor wie zich hierin wil verdiepen. ’t Hart begon alles van Bach te verzamelen in de tijd dat je blij moest zijn met een zelf van de radio opgenomen cantate of een zeldzame uitvoering op vinyl. Nu verschillende volledige collecties op CD en op streamingdiensten te vinden zijn, kun je je haast niet voorstellen hoe lastig dat vroeger was. Terecht wijst ’t Hart op het project ‘All of Bach’ van de Nederlandse Bachvereniging, die elke week een nieuwe uitvoering met toelichting op internet laat verschijnen. 

Deze nieuwe uitgave is uitgebreider van inhoud en frisser en royaler vormgegeven. Wie van Bach houdt, of wie van Maarten ’t Hart houdt, en uiteraard wie van allebei houdt, mag dit boek niet missen.