De geschiedenis van de Nederlandse straatboekandelaren

Jaren geleden vond journalist en schrijver Ewoud Sanders op een boekenmarkt een exemplaar van het boekje Levi de boekenjood, geschreven door Wilhelmina Riem Vis (1899). Dit boekje werd het begin van een zoektocht; een zoektocht naar zowel de oorsprong en betekenis van het woord boekenjood, als naar de geschiedenis van de Nederlandse straatboekhandelaren.

Boekenjood Het woord boekenjood komen we al in 1841 tegen in een Nederlands boek. Ook Vincent van Gogh gebruikte het woord. In brieven aan zijn broer Theo schreef hij regelmatig over de tijdschriften die hij, bij de Haagse boekenjood Jozef Blok, op het Binnenhof kocht. Het woord boekenjood werd door de schilder beslist niet als scheldwoord gebruikt. Het woord was in die tijd heel gebruikelijk voor markthandelaren in oude boeken. Met boekenjoden werden overigens zowel joodse handelaren als niet-joodse handelaren bedoeld. Pas in de jaren twintig van de vorige eeuw vond men het woord niet meer gepast. Na de Tweede Wereldoorlog nam de gevoeligheid omtrent alle woorden met jood enorm toe (brillenjood, voddenjood, jodenstreek, jodenfooi enz). Hoewel het woord tegenwoordig verouderd is en je het nergens meer hoort of leest, lijkt iedereen het toch nog te wel kennen. Toen ik enkele jaren terug aan mensen vroeg of ze soms een leuke naam voor mijn boekenblog wisten, kreeg ik tot driemaal toe het woord boekenjood te horen!

Beroemde boekenjoden De familie Blok is een bekend boekhandelaarsgeslacht. Vader Simon Blok (1786-1861) was boekbinder en had een boekenkraam op het Binnenhof in Den Haag. Het gezin had negen kinderen. Zijn zoons David en Jozef waren, ondanks hun gebrekige opleiding, bekende boekhandelaars. David (1823-1904) had een boekwinkel vlak bij de Grote markt, organiseerde veilingen en stond net als zijn vader met een kraam op het Binnenhof. David had veel interesse in politiek en veel landbestuurders bezochten zijn kraam. De man zou in 1848 in een ontmoeting met koning Willem II hem zelfs hebben aangeraden het kabinet te ontslaan! Later verhuisde David naar Amsterdam waar hij vanaf 1888 in de Oude-Man-Poort boeken verkocht. Hij werd een trouw leverancier van het Amsterdams archief. David werd enkele malen geportretteerd door de Haage schilder Jan Weissenbruch. Een schilderij is te zien in het Rijksmuseum. Ook broer Jozef (1832-1805) stond met een boekenkraam op het Binnenhof en de Grote markt. Net als zijn broer David kreeg ook hij regelmatig hoog bezoek van Kamerleden en ministers.

In het van Goghmuseum hangt een door Van Gogh getekend portret van David. De Haage kunstschilder Theo Mesker schilderde enkele malen de boekenkraam van Jozef op de Grote markt. De schilderijen zijn te zien in het Joodse Historisch Museum en het Haags Historisch Museum. Aan het eind van zijn leven zag Jozef de handel in boeken al terugnemen. David Blok (1871-1935) was de laatste telg uit de Blok-dynastie. Net als zijn opa, oom en vader had hij een boekenkraam op het Binnenhof in Den Haag. In tegenstelling tot zijn oom en vader kwam David nooit in de publiciteit en werd hij niet vereeuwigd op een mooi schilderij. 

Fictieve boekenjoden Ewoud Sanders besteed ook een hoofdstuk aan boeken waarin boekenjoden een hoofdrol spelen. Werd er vroeger in kranten vaak lovend over straatboekhandelaren geschreven, als boekpersonages kwamen ze er stukken minder goed van af. De vaak stereotypen mannetjes waren gierig, brutaal en hadden het juiste geloof nog niet ontdekt. Wat ik erg leuk vind, is dat Sanders de omslag van het boekje waarmee hij zijn zoektocht begonnen i (Levi de boekenjood) ook als cover voor zijn eigen boek gebruikt heeft.

Ik heb alle boeken die ik het afgelopen jaar bij de kringloop en op rommel-en boekenmarkten gekocht heb keurig bij elkaar staan in een oude kast op zolder. Omdat het er nogal veel zijn had ik mij voorgenomen voorlopig geen nieuwe boeken meer te kopen. Toch ging ik na de lezing van Ewoud Sanders over Jeugdverhalen over jodenbekering met dit mooie boekje naar huis. Ik heb er geen spijt van. De handel en wandel van de boekenjood is een erg interessant boekje voor mensen die, net als ik, graag boekenmarkten afstruinen. De vele foto’s van oude boekomslagen, advertenties, schilderijen en boekenmarkten maken het boekje helemaal af.  Ik heb Levi de boekenjood een plekje bij mijn boekenmarktaankopen gegeven. Totdat deze boeken een definitieve plek in één van mijn boekenkasten krijgen weet ik dat ze bij Levi in goede handen zijn. En mocht hij ze voor een leuk bedrag weten te verhandelen dan vind ik dat ook best! 

https://www.hebban.nl/spot/boeken-met-een-ster/nieuws/levis-eerste-kerstfeest-ewoud-sanders