Familieverhalen

Presentator Frits Barend en zijn vrouw literatuurhistorica Marijke Barend-van Haeften zijn beiden in 1947 geboren. “Ze zijn van na de oorlog” zul je zeggen als je hun geboortejaar ziet, maar niets is minder waar. De oorlog zit hen in de genen.

De familie Barend vertelt in Matzes en Mie familieverhalen over de Holocaust en de Japanse bezetting. Deze oorlogen hebben hun beide families beschadigd en verscheurd. Heel wonderlijk is het dat juist de oorlog Frits en Marijke aan elkaar bindt. Naarmate de jaren vorderen komen er meer verhalen naar boven en gaat de oorlog een steeds grotere rol spelen in het gezin Barend.

Weduwnaar Frits van Haeften woont met zijn twee dochters, Els en Lies, in Bandung. Eind 1941 trouwt hij met de weduwe Maria Louise Ross. In 1943 belandt de familie in een gezinskamp. Wanneer dit kamp wordt opgeheven, wordt het gezin ruw uit elkaar gerukt. Gelukkig mogen Maria, Els en Lies bij elkaar blijven. Het leven in het kamp is zwaar. Ze moeten zien te overleven van een handje vol rijst per dag. Kikkers, slakken en af en toe een verdwaalde hond zijn een dankbare aanvulling op dit karige menu. In totaal vinden maar liefst 13.500 Nederlanders, Ambonezen en andere aan Nederland loyale burgers in de Japanse kampen de dood. Na de oorlog wordt het gezin herenigd en keert terug naar Nederland. Hier wordt het gezin verblijdt met de geboorte van dochter Marijke. Wanneer Marijke 11 jaar oud is, overlijdt haar vader. De oorlog en de vroege dood van haar vader laten diepe sporen in het gezin na.

Frits komt uit een Joods nest. In 1941 stappen zijn ouders Flip Barend en Betty van der Kar in het huwelijksbootje. Een jaar later wordt Flip naar een werkkamp gestuurd. Voor de geboorte van zijn eerste kind krijgt hij een week verlof. Flip keert niet terug naar het kamp, maar duikt samen met Betty en hun zoontje Bert (Abraham) onder. Op de boerderij van heit Jelle en mem Jeltje wordt het gezin liefdevol opgevangen. Bert wordt zelfs bijgeschreven in het trouwboekje van heit en mem. Helaas wordt Betty (in 1945) bij een razzia opgepakt en naar Westerbork gebracht. Enkele weken later wordt ze samen met de andere 875 gevangen bevrijdt. Na de oorlog wordt de naam van Bert (Abraham) veranderd in Albert. Abraham klinkt nogal Joods en je kunt maar nooit weten wat er nog gebeuren gaat…In 1947 wordt Frits geboren. Frits kan doorgaan voor het Duitse Fritz, wat wel zo veilig is… Uit dankbaarheid voor wat heit en mem voor het gezin gedaan hebben, krijgt de baby als tweede naam Jelle mee. Erg mooi is dat Frits ’s kleinzoon ook de naam Jelle met zich meedraagt. Frits ‘s  vader verlaat het gezin als de jongens nog maar klein zijn. Net als bij het gezin van Haeften blijft er een beschadigde moeder achter en wordt er nooit meer over de oorlog gepraat.

Het is een mooi boek met familieverhalen. Door de vele portretten, ansichtkaarten, identiteitskaarten en stambomen leer je de beiden families goed kennen. Bij het bekijken van de stamboom van Frits moest ik wel even slikken: vele ooms en tantes zijn in Auschwitz en Sobibor om het leven gekomen.

Ik heb heel wat boeken over de Tweede Wereldoorlog gelezen, maar weinige schrijvers durven kritiek te uiten op de rol het Rode Kruis. Zo hielp het Rode Kruisnauwelijks bij het sturen van pakketjes naar de gevangenen, was de opvang bij terugkeer uit zowel Indië als de concentratiekampen slecht geregeld en deed men niet genoeg om vermiste familieleden op te sporen. Het is triest te lezen dat de mensen zelfs de spullen die ze van het Rode Kruis kregen moesten terugbetalen….Ik kan mij heel goed voor stellen dat er na al die jaren nog steeds heel veel oud zeer zit. Van oud-Indiëgangers (zoals mijn vader) hoor ik dezelfde klachten. Het was fijn om in het boek te lezen dat hier nu onderzoek naar wordt gedaan. Jammer dat dit niet veel eerder gebeurd is…

Onlangs bezocht ik een geschiedenispresentatie van 6VWO. Omdat veel scholen WOII niet of nauwelijks meer durven te behandelen, was ik blij te zien dat twee leerlingen als onderwerp ‘Concentratiekampen en Jappenkampen’ hadden uitgekozen. Voor veel leerlingen is de oorlog niets meer dan een spannende film of een mooie musical; dus ik was benieuwd wat ze te vertellen hadden. Helaas brak het zweet me na een minuut al uit. De oorlog was nu tot een lacherige quiz verwerkt. Door middel van 10 vragen moesten de ouders beslissen welke kampen het meest afschuwelijk waren! In welke kampen werden vrouwen misbruikt? Bordje omhoog! In welke kampen waren de werktijden het slechtst geregeld? Bordje omhoog! Was dit 6VWO? De Jappenkampen kwamen deze avond als winnaar uit de bus. Zij waren volgens de leerlingen het meest beroerd om te verblijven….In het boek van Marijke en Frits zijn er geen winnaars, alleen verliezers. Beide families hebben veel geleden en veel verloren. Zo veel zelfs dat de gevolgen in de derde generatie nog steeds voelbaar zijn. Zou de familie Barend geen gastlessen kunnen verzorgen op de middelbare school? Ik denk dat de kinderen heel veel van hen kunnen leren!