Sprookjes! Ze zijn van kleins af aan mijn favoriet. Later, toen ik jeugdliteratuur studeerde, verdiepte ik me meer in dit specifieke genre in de jeugdliteratuur. Eerder schreef ik er op onze spot ook al een artikel over. De case study van Sneeuwwitje kun je hier terugvinden. Vandaag neem ik je mee in de verhalen van Alice in Wonderland. Dit boek sprak mij als jonge lezer totaal niet aan, maar heeft jaren later alsnog mijn hart veroverd. Inmiddels is dit het boek dat ik het meeste in mijn kast heb staan. In verschillende uitgaven wel te verstaan. Laten we maar vlug gaan beginnen.

Door Ilja.

Alice in Wonderland

Charles Lutwidge Dudgson, beter bekend als Lewis Carroll, is de bedenker van Alice. Officieel gezien heeft hij Alice niet helemaal bedacht, want hij heeft het personage Alice gebaseerd op Alice Liddell, een meisje dat echt bestaan heeft. Carroll bedacht verhalen in 1862 om Alice en haar zusjes te vermaken en die verhalen zijn uiteindelijk opgeschreven door Carroll in 1865. In 1871 verscheen een vervolg op De avonturen van Alice in Wonderland, namelijk Alice in Spiegelland. Dat boek is gebasseerd op de schaaklessen die hij aan de echte Alice gaf. Inmiddels is zijn verhaal over Alice in verschillende uitgaven verschenen.

De titel, auteur en illustratoren

In deze case study maak ik gebruik van mijn eigen collectie Alice in Wonderland boeken. Die bestaat uit vijf boeken; drie Nederlandstalige en twee Engelstalige:

• Alice's Adventures in Wonderland - Lewis Carroll. Een uitgave van Penguin uit 2012.
• Alice in Wonderland (150 year anniversary edition) - Lewis Carroll. Een limited edition van Engage Books uit 2015.
• Alice in Wonderland/Alice in Spiegelland - Lewis Carroll. Met illustraties van Floor Rieder, een uitgave van Gottmer uit 2015.
• Alice in Wonderland - Lewis Carroll. Geïllustreerd door Rebecca Dautremer, een uitgave van Davidsfonds Infodok uit 2018.
• Alice in Wonderland - Lewis Carroll & Valeria Docampo. Uitgebracht door uitgeverij De Eenhoorn in 2020.

Wat gelijk al opvalt, is dat de naam van Lewis Carroll steevast op de cover van het boek staat. Bij andere sprookjes is dat vaak niet het geval, omdat het onbekend is wie de oorspronkelijke schrijver van het sprookje is. Ook is er door de jaren heen bij de verhalen die wij als sprookjes kennen, een hele hoop toegevoegd, aangepast of weggelaten, waardoor een bewerker eigenlijk een nieuwe auteur wordt. Afgaande op de cover, zal dat bij Alice in Wonderland niet het geval zijn. Dan de titel. Op het eerste gezicht is ook die gebleven, zoals deze in het eerste boek vermeld stond. Alleen het eerste boek heeft een iets andere naam, daar zit namelijk het woord 'adventures' extra in de titel, maar ook in dit geval is het wel zichtbaar dat het om hetzelfde verhaal gaat. Opvallend is ook dat drie van de vijf boeken beide verhalen over Alice vertellen, dus zowel Alice in Wonderland als Alice in Spiegelland is in de uitgave van Penguin, Engage Books en Gottmer te lezen. Dat de titel en auteur overeenkomen, wil nog niet zeggen dat de covers verder op elkaar lijken, zie ook onderstaande afbeelding. Daar zitten al enorm grote verschillen in en dat is met name toe te schrijven aan de illustratoren. Alle boeken bevatten overigens illustraties. Mijn twee Engelse boeken gebruiken beide de originele afbeeldingen van John Tenniel ui 1865. Opvallend genoeg staat deze naam niet op de cover, maar moet er naar deze naam gezocht worden in het boek zelf. De drie overige boeken hebben de naam van de illustrator op de buitenkant van het boek staan, al staat deze bij de uitgave van Gottmer op de rug in plaats van op de cover. Ook is bij de Nederlandse uitgaven duidelijk te lezen wie de bewerking heeft gemaakt. Op basis daarvan trek ik de conclusie dat de Engelse uitgaven trouw blijven aan het origineel, of het origineel zijn, terwijl de Nederlandse uitgaven in ieder geval vertaald, maar ook bewerkt zijn.

Hoofdstukken

De uitgaven verschillen nog weinig in de tekstuele coverweergave. Dat beeld verandert wanneer we gaan kijken naar de titels van de hoofdstukken. Uiteraard is daar het verschil tussen Engels en Nederlands veel groter, maar ook binnen de talige versies zijn er verschillen. Althans, dat gaat op voor de Nederlandse boeken, want de Engelse versies hebben beide dezelfde hoofdstuktitels:

De Nederlandse versies lieten al wat meer doorschemeren dat het om een bewerkte versie gaat. Dat is al meteen zichtbaar bij het lezen van de titel van het eerste hoofdstuk:

Holderdebolder in het konijnenhol (2020)
Roetsj... een konijnenhol in! (2018)
Het konijn achterna (2015)

Dat wil overigens niet zeggen dat alle hoofdstukken een andere titel hebben gekregen. Het tweede hoofdstuk krijgt in alle drie de boeken de titel Het tranenmeer, wat overeenkomt met de Engelse benaming The pool of Tears.

Er zijn echter ook grotere verschillen te vinden. Bij de volgende drie titels is de interpretatie van de bewerker namelijk zichbaar in de keuze en is het niet direct zichtbaar dat het om hetzelfde hoofdstuk gaat, namelijk hoofdstuk vier: Het konijn heeft een eigen willetje (2015), Een arm uit het raam, een voet in de schoorsteen (2018) en Onhandige HARRY de Hagedis (2020). Alle drie de boeken hebben overigens twaalf hoofdstukken, vergelijkbaar met de Engelse versies. 

Engelse versies onder de loep

Hier kan ik enorm kort over zijn. Beide versies hebben dezelfde hoofdstuktitels en... dezelfde tekst. De tekst verschilt niet. Zelfs het gedicht aan het begin is in beide boeken precies gelijk, zelfs in het gebruik van hoofdletters, interpunctie en cursiviteit:

All in the golden afternoon
Full leisurely we flide;
For both our oars, with little skill,
By little arms are plied,
While little hands make vain pretense
Our wanderings to guide.

Wel zijn er verschillen in tekstuele opmaak. Dat verschil wordt grotendeels verklaart door het formaat, de boeken zijn namelijk niet even groot. Ook gebruiken beide boeken de illustraties die bij het verhaal uit 1865 horen. Deze tekeningen zijn dus ook precies hetzelfde. Dat geldt ook voor de volgorde van het gebruik van illustraties, dit is voor beide versies hetzelfde. De plaatsing is zelfs vergelijkbaar, maar dit gaat niet voor het hele boek gelijk op. Immers, beide boeken hebben een ander formaat, waardoor het niet mogelijk is om het 1-op-1 te plaatsen. 

Nederlandse versies

We zagen net al dat de hoofdstuktitels verschillen laten zien, laten we de tekst zelf nog wat beter bestuderen. Goed Alice heet in alledrie de versies Alice en het witte konijn is ook hetzelfde gebleven, maar hoe zit het met de Chesire kat? Sofia Engelsman (2015)heeft dit personage de naam Kolderkat gegeven, Ed Franck (2018) heeft het over de Kat en Siska Goeminne (2020) heeft in haar vertaling/bewerking de Gniffelkat zitten. Ook zijn er verschillen in het gezelschap waar Alice een theepartijtje mee houdt: Maartse Haas, de Hoedenmaker en Mafmuis (2015), Maartse Haas, de Hoedenmaker en Slaapmuis (2018) en Maartse Haas, de Maffe Hoedenmaker en de Zevenslaper (2020). In het Engels is dit: March Hare, the Hatter en Dormouse, wat in de letterlijke vertaling slaapmuis betekent. Er kan geconcludeerd worden dat er met de vertaling van namen verschillen ontstaan. Hoe zit dit dan verder in de tekst? Ik merk bij het lezen dat de tekst vergelijkbaar is, zo zit het complete denkstuk van Alice wanneer ze naar beneden valt in alle drie de boeken, maar er zit verschil in hoe het wordt gepresenteerd:

Zou ze ooit nog stoppen met vallen? 'Ik vraag me a hoeveel kilometer ik heb afgelegd,' zei ze hardop. 'Straks kom ik nog in het midden van de aarde terecht. Dat is geloof ik, 6500 kilometer.' (2020).

Kwam er dan nooit een eind aan die val? 'Hoeveel kilometer zou ik nu al gevallen zijn?' vroeg ze zich hardop af. 'Ik ben vast al in de buurt van het middelpunt van de aarde... eh... zo ongeveer zesduizend kilometer, geloof ik.' (2018).

Kwam er dan nooit een einde aa die val? 'Hoeveel kilometer zou ik nu al gevallen zijn?' vroeg ze zich hardop af. 'Ik ben vast al bij het middelpunt van de aarde. Eens kijken, dat is zesduizend kilometer, geloof ik.' (2015).

In het Engels is de weergave als volgt:

Would the fall never come to an end? 'I wonder how many miles I've fallen by this time?' she said aloud. 'I must be getting somewhere near the centre of the earth. Let me see: that would be four thousand miles down, I think-'

Dit kenmerkend stukje uit Alice is in alle versies wel vergelijkbaar. Ik ben met name benieuwd hoe de geweldadige koningin in de boeken wordt gepresenteerd, omdat ik me hier wat 'censuur' bij kan voorstellen. Eerst bekijk ik de Engelse varianten:

'Idiot!' said the Queen - 'Off with their heads!'

Vervolgens heb ik dezelfde passage opgezocht en kijk ik wat er van 'idiot' en 'off with their heads' is overgebleven.

'Idioot!' riep de Koningin - 'Haar hoofd eraf!' (2020).

'Idioot! riep de Koningin - 'Haar kop eraf' (2018).

'Idioot' zei de Koningin - 'Hak haar kop eraf' (2015).

Zoals je kunt zien, zit er maar een minimaal verschil in deze passage. Het heeft meer met de woordkeuze te maken, maar de passages zijn steeds vergelijkbaar. Het ene boek is meer omschrijven in de zinnen of laat wat details weg. Het verhaal blijft het verhaal van Alice in Wonderland, de woordkeuze is zelfs vaak vergelijkbaar, maar geeft wel een handtekening aan de versie. Het is een kwestie van smaak welke tekst het beste bij de lezer past. Het grootste verschil zit misschien wel in het gedicht, waar de Engelse versies meebeginnen. Sofia Engelsman (2015) heeft dit gedicht naar het Nederlands vertaald en bewerkt zodat het in het Nederlands rijmt. De andere twee boeken hebben dit weggelaten.

Zo op een gouden zomerdag
gaan wij slechts langzaam voort,
want kleine armpjes roeien ons,
maar niet zoals het hoort.
En kleine handjes doen alsof
er 'n stuurman is aan boord.

Illustraties

Bekend met de term Disneyfication? Onze weergave van sprookjesfiguren worden beïnvloed door het beeld dat Disney neerzet van een bepaald personage. Bij het omschrijven van het uiterlijk van Alice zullen veel mensen met een beschrijving komen die in de buurt komt van dit:

Ik meen ooit ergens gelezen te hebben dat Alice Lindell echter niet blond was, maar bruin haar had. De versie van Davidfonds bevat een foto van Alice Lindell, waaruit men kan afleiden dat ze inderdaad donker haar uit, zie ook de afbeelding hieronder. Uit de grijstekeningen van Tenniel is dit echter moeilijk af te lezen:

Gelukkig laten niet alle illustratoren van de Nederlandse versies zich leiden door het gecreëerde beeld van Alice door Disney. Rebecca Dautremer heeft bijvoorbeeld een donkerharige Alice gemaakt. De Alice van Floor Rieder is in zwart-wit en ook daar is niet af te leiden welke haarkleur ze heeft, haar kleding is in ieder geval niet vergelijkbaar met de kleding van Disney. De Alice van Valeria Docampo heeft meer wit dan blond haar en heeft wel een blauw jurkje aan. Toch is deze Alice qua uiterlijk totaal anders dan het beeld van Disney. Gelukkig maar, zou ik willen zeggen.

Alice voor de kleintjes

Jennifer Adams bewerkte samen met illustrator Alison Oliver Alice in Wonderland om tot een babyboekje. In dit boek kunnen jonge lezers kleuren leren én maken ze kennis met kernbegrippen uit Alice in Wonderland. Dit boek heb ik niet meegenomen in mijn vergelijkingen, maar ik vind het wel het noemen waard. Er kan niet vroeg genoeg begonnen worden met het lezen van literatuur, zelfs BabyLit bestaat!

Mijn voorkeur

Bij het kiezen van een favoriet gaat het met name over de taalverschillen en de illustraties. De Engelse boeken verschillen eigenlijk alleen op uiterlijk, de cover, het formaat, het lettertype en papier. Wel vind ik het zelf fijn om een boek als origineel of zo dicht mogelijk bij het origineel te lezen, zeker als ik het ga vergelijken. De 'bedoelde taal' is immers daarin zichtbaar. Een keuze maken tussen de twee boeken is best lastig, want ik vind het formaat van Penguin fijner, maar het papier van dat boek is echt heel dun, daarin heeft het boek van Engage Books mijn voorkeur.

In de Nederlandse edities zitten dus grotere verschillen. Dat is echt goed zichbaar in de illustraties. Alledrie de boeken vind ik prachtig! De realistische stijl van Rebecca Dautremer is ontzettend mooi, maar ik vind dat wat minder bij de sfeer van het boek passen. Valeria Docampo heeft een enorm leuke tekenstijl en de illustraties zijn een stuk groter dan in de andere boeken en komen daarin nog beter tot zijn recht. Het boek is 34 centimer en heerlijk om door te bladeren, maar door het formaat soms wat onhandig om te lezen. De illustraties van Floor Rieder komen heel simpel over door het minimale kleurgebruik, maar vind ik wel echt prachtig. Het formaat van het boek is prettig om vast te houden, ondanks dat het een dik boek is. Ook spreekt het taalgebruik van vertaalster Sofia Engelsman mij aan. Het is simpel, maar behoudt toch het mysterieuze en soms het onduidelijke taal van Alice in Wonderland. In het boek van De Eenhoorn wordt tussen de tekst door gebruik gemaakt van andere lettertypes en -groottes. Ik vind dat het lezen wat onrustiger maken. Het past wel bij het boek en ik vind de vertaling prettig lezen, maar het is niet helemaal mijn ding. De tekst in de bewerking van Ed Franck is voor mij te veel bewerkt. Het verliest het karakteristieke van Alice.

Hoe bekend ben jij met Alice in Wonderland? Welke versies heb je ooit gelezen of welke heb je in de kast staan? En laat vooral weten wat je favoriet is!