"Het land was in oorlog (Amerika, na de aanslagen van 9-11), maar voor de meesten was oorlog meer een idee dan iets wat je ondervond, en ik voelde iets tussen boosheid en schaamte dat Amerikanen - ik - de gevolgen ervan soms dagen achtereen konden negeren. In Kroatië had leven in oorlogstijd verlies van controle betekend en had de oorlog alle gedachten en handelingen beheerst, zelfs als je sliep. Er niet aan denken was geen optie geweest."

Een stukje uit het boek Wie het mooist valt van Sara Novic, een indrukwekkend stukje, een heel waar stukje. 
Want oorlog is vaak iets wat je alleen kent van tv, gelukkig hoef je het zelf niet mee te maken, en ja het blijft slechts een idee, een idee over hoe het moet zijn....
Maar dat idee staat ongetwijfeld ver van de harde waarheid af....

De hoofdpersoon Ana maakt als meisje van 10 de Balkanoorlog van dichtbij mee, luchtalarmen, schuilkelders, vluchtelingen, wapens, moorden het is dagelijkse kost, en het is verschrikkelijk schrijnend als je leest wat ze moet doorstaan en hoe ze toch een manier vindt om door te gaan ondanks alles.

Met eigen ogen, jaren later...

Ik was in 2006 in Kroatië op vakantie, in Opatija maar we hebben toen ook veel door het land gereisd en werden zo geconfronteerd met de gevolgen van de oorlog die 7 jaar later nog altijd duidelijk zichtbaar waren.
We hadden tijdens een aantal excursies een gids die destijds naar Nederland gevlucht was en daardoor goed Nederlands sprak, hij heeft ons heel veel vertelt over wat er allemaal gebeurd is. Zelf kwam hij uit Opatija waar de oorlog vooral bestond uit luchtalarmen maar verder bleef de oorlog op afstand, er werd nauwelijks gevochten.

Toen we op excursie naar de Plitvice meren gingen werden we echter meerdere malen met de voorbije oorlog geconfronteerd....
In het boek Wie het mooist valt worden de kleine huisjes op het platteland genoemd, huisjes die vooral uit beton bestonden en nooit afgewerkt waren. Toen ik door datzelfde platteland reed heb ik ook echt die kleine huisjes gezien....alleen waren die nu grotendeels platgebombardeerd en ernaast stond een zo mogelijk nóg kleiner huisje, vaak ook maar half afgebouwd. Onze gids vertelde dat het een kwestie van geld was, ze bouwden zolang er geld was aan een nieuw huis, was het geld op dan stopte de bouw en moest er eerst weer gespaard worden.

Ook reden we door een stadje waar echt alle huizen doorzeefd waren met kogelgaten.....
Hier werd je stil van en kreeg je kippevel van als je je probeerde voor te stellen hoe het hier in de oorlog geweest moet zijn. 

Deze blog illustreer ik met mijn eigen foto's van Kroatië maar van alles wat ik toen op weg naar de Plitvice meren gezien heb, de verwoestte kleine huisjes op het platteland en de doorzeefde gevels in het stadje....dat kon ik gewoon niet fotograferen. Maar het maakte diepe indruk....een hele diepe indruk....

Plitvice meren

"We kwamen bij de rand van een rots en tuurden naar beneden naar de meren, waarvan het water fel blauwgroen was. Over de ondiepere gedeeltes lagen houten vlonders en het geroezemoes in verschillende talen werd overstemd door het neerstortende water. Het was er zo onmiskenbaar prachtig dat het bijna verontrustend was.... Het natuurschoon was onaangetast gebleven onder het bloedvergieten en het was goed voorstelbaar dat toeristen al die geschiedenis makkelijk van zich af konden zetten."

Wanneer je bij de Plitvice meren bent dan is het inderdaad heel moeilijk voor te stellen dat die prachtige omgeving het toneel geweest is van zoveel oorlogsgeweld, want vooral in dit gebied werd zwaar gevochten hoorden we van onze gids.
Juist dat enorm grote contrast van die onvoorstelbaar mooie natuur tegenover de heftige verhalen van de gids maakten wederom een diepe indruk. 
Het kwam zelfs nog een stukje dichterbij toen hij iedereen waarschuwde: mocht je ooit nog hier terugkomen met eigen vervoer, en stel je hebt hoge nood of je wilt even pauzeren....ga dan nooit, maar ook echt nooit van de weg af! Het gebied lag namelijk nog vol landmijnen en het zou nog jaren gaan duren voor die allemaal opgeruimd waren. Als je de weg zou verlaten liep je een reëele kans om op zo'n achtergelaten landmijn te stappen.

Later heb ik de serie van Michael Palin gevolgd over het Nieuwe Europa (hier is ook een boek van), waarin hij ook de Balkan bezocht en een gebied in ging waar nog steeds landmijnen lagen met iemand die belast is met het opruimen van de mijnen.
Meteen moest ik weer denken aan het verhaal van de gids tijdens de vakantie. En ook tijdens het lezen van Wie het mooist valt, dacht ik dus regelmatig hieraan terug.

Sibenik en Dubrovnik

In het boek wordt ook het stadje Sibenik genoemd als één van de plaatsen waar het oorlogsgeweld al vroeg losbarstte.
Dit stadje heb ik bezocht tijdens een latere vakantie in Kroatië (We waren toen in Brela, en reisden vooral door de onderste helft van het land), ik was daar in 2010....
En ook toen nog zag je de kogelgaten en beschadigde gevels.
Het land is echt voor decenia getekend door die oorlog, er is gewoonweg geen geld om alles op korte termijn te herstellen.

Ook heb ik een bezoek aan Dubrovnik gebracht, al lopende op de stadswallen wees de gids ons op alle nieuwe daken die je om je heen kon zien....toen onze aandacht erop gevestigd werd viel het pas echt op; zeker drie kwart van de huizen, zo niet meer had een heel nieuw dak, terwijl het verder toch echt hele oude huizen waren.
Ja, ook dit is een gevolg van de oorlog, vrijwel elk huis in de stad werd beschadigd door de bombardementen.
Alweer een indrukwekkend beeld van de impact van de Balkanoorlog....

Naar Amerika, weg uit de oorlog....of toch niet?

Hoofdpersoon Ana blijft niet de hele oorlogsperiode in Kroatië wonen, ze vertrekt naar Amerika, maar daarmee is de oorlog niet uit haar leven. Ze ontwikkelt PTTS, regelmatig durft ze niet te gaan slapen omdat dan de nachtmerries komen, levensechte beelden van alles wat ze mee heeft moeten maken. 
Maar dat is niet het enige wat het leven in Amerika moeilijk maakt, ze merkt ook dat ze beter niet over haar oorlogservaringen kan praten omdat dit op veel onbegrip stuit en de mensen ook een ongemakkelijk gevoel geeft. 

Na tien jaar besluit Ana dat er maar één ding op zit; ze moet terug naar Kroatië, terug naar de plek waar alles heeft plaatsgevonden. 
Dit lijkt haar de enige manier om rust te kunnen vinden.

Het boek, de schrijfstijl

Het verhaal van Ana is heftig, maar op een vaak wat afstandelijke manier beschreven, iets wat voor sommige lezers storend kan zijn. Maar wanneer je in gedachten houdt dat het verhaal vanuit het perspectief van Ana zelf wordt vertelt, dat het eerst de beelden en gedachten van een 10 jarig meisje zijn en later die van een jonge vrouw die de oorlog jarenlang heeft weggestopt dan vind ik die afstandelijke manier van vertellen wel passend, ik heb me er in ieder geval niet aan gestoord. 
Het is een weergave van feiten, feiten die op zichzelf al zo heftig en indrukwekkend zijn dat ze niet meer nodig hebben dan een simpele observatie zonder al te veel dramatiek.

Puzzelstukjes

Enige tijd geleden las ik een ander boek over de Balkan en de Balkanoorlog, De pelikaan van Martin Michael Driessen met de eerste Hebban-leesclub over dit boek. Iets wat toen tijdens de discussie meerdere malen naar voren kwam was puzzelstukjes, het voormalige Joegoslavië werd vergeleken met een puzzel waarvan de puzzelstukjes op het eerste gezicht prima lijken te passen maar wanneer je beter kijkt zie je dat dit niet het geval is en dat ze bestaan uit stukjes van meerdere puzzels die samengevoegd zijn maar geen geheel kunnen vormen.

Dit is ook wat Ana ondervindt, was het leven in Zagreb eerst nog eenvoudig, de mensen vormden een eenheid; ze waren inwoners van dezelfde stad.... de oorlog maakt hier al snel een eind aan: ineens zijn er verschillende groepen, Serven en Kroaten. Maar dat niet alleen, als tienjarig meisje moet ze ineens een antwoord kunnen geven op vragen als: "Wat voor sigaretten wil je, Servische of Kroatische?"

"Ik had Luka's gevraag en het feit dat hij benieuwd was naar mijn mening altijd heel leuk gevonden. Bij andere vriendjes, de jongens op school, deed hij er meestal het zwijgen toe. En aangezien volwassenen de neiging hadden mijn vragen te ontwijken was het een opluchting dat er tenminste iemand was met wie ik erover kon praten. Maar de maan was ver weg en nu hij kwesties aansneed die zo dicht bij huis speelden, kreeg ik hoofdpijn van het idee dat alle vertrouwde gezichten en straten van de stad puzzelstukjes waren die niet in elkaar bleken te passen."

Boeken in boeken

Als laatste viel het me op dat de hoofdpersoon Ana ook veel leest wanneer ze in Amerika woont, er worden verschillende titels genoemd.
Maar eentje trok extra mijn aandacht en is ook op mijn NTL-lijst beland; Austerlitz van W.G. Sebald, een boek dat Ana krijgt van de oude professor Ariel, een man die het stille lijden van Ana herkent en haar probeert te helpen met boeken, boeken waarin ze zichzelf zal herkennen. Dit gebeurt dan ook, vooral het boek Austerlitz maakt zo'n indruk dat ze het keer op keer leest.

Meer lezen

Vorige week was ik bij een boekensale van de bibliotheek in Den Haag en daar zag ik het boek Uit de hel, in de hel van I. Kalkan staan, een boek dat me vaag bekend voorkwam. Toen ik de achterkant las besefte ik dat het een waargebeurd verhaal is van een vluchteling uit Sarajevo, hij beschrijft zijn leven tijdens en na de Balkanoorlog. Volgens mij is dit boek ook ter sprake gekomen bij de leesclub van De pelikaan, of misschien ergens anders waar het over boeken over de Balkanoorlog ging.
Ik kon het boek niet laten liggen en heb het meegenomen om nog meer te gaan lezen over die Balkanoorlog en over wat het heeft gedaan met de mensen die daar wonen/woonden. 

"Ik liet het boek dichtvallen op mjn schoot. Ik keek naar de gouden bergen buiten en dacht aan de eeuwen van oorlog en gemaakte fouten die zich hier hadden opgestapeld. De geschiedenis was hier geen kwestie van zand erover. Ze werd nog steeds opgegraven."