Boekenblog

Literatuur onder de loep!

Lees dit Lied! De druiven der gramschap laten niemand onberoerd

op 21 maart 2021 door Literatuur onder de loep!

Heel wat songwriters vonden hun inspiratie voor een lied in een boek, een gedicht of een toneelstuk. In deze rubriek willen we af en toe eentje onder de loep nemen. Dit keer is het de beurt aan De druiven der gramschap van John Steinbeck.

Tekst: Ine
Banner: Anne Oerlemans

De laatste regenbuien daalden mild op het rode land en op een deel van het grauwe land van Oklahoma neer, zonder de gebarsten grond weg te spoelen.

Zo begint De druiven der gramschap van John Steinbeck uit 1939. Het belangrijkste in die zin is niet dat het regent, wel dat de grond gebarsten is. Na de Grote Depressie, de grote economische crisis na de beurscrash in 1929, kreeg het midden van de VS (onder meer Oklahoma) te maken met de zogenaamde Dust Bowl. Er viel jarenlang geen regen, er heerste grote droogte, het land verdorde, de oogsten werden minder en minder. De kleine pachters werden van hun landbouwgronden verdreven door schuldeisende banken die de gronden opeisten en samenvoegden. Arbeidskrachten waren amper nog nodig. Eén nieuwe landbouwmachine kon met gemak het werk van meerdere families overnemen. Honderdduizenden Amerikanen speelden hun werk en hun huis kwijt.

Met het weinige geld dat ze nog hadden kochten ze gammele trucks en wagens. Californië, ver weg in het westen, was het beloofde land. Dat stond toch op de pamfletten die werden verspreid: goedbetaald werk in overvloed in een aangenaam klimaat. Over de bekende Route 66 trokken talloze mensen van oost naar west (afbeelding Route 66 Wikimedia Commons).

John Steinbeck, journalist van beroep, schreef er deze bekende roman ‘De druiven der Gramschap’ over. Hij won er de Pulitzer Prize in Fiction mee in 1940 en in 1962 ontving hij ook de Nobelprijs voor Literatuur. Een boek dat de tand des tijds zeker heeft doorstaan.

Als journalist had hij er trouwens wel degelijk de nodige ellende gezien. Een van zijn opdrachtgevers, een redacteur van de San Francisco News, had gehoord dat ‘daar in de vallei’ een stel mensen letterlijk crepeerde van de honger. ‘Ga er eens kijken, John, wat daar aan de hand is.’ Hij ging, raakte diep onder de indruk van de bittere nood van de migrantenfamilies die door de stofstormen uit de Midwest waren verdreven, en schreef uiteindelijk The Grapes of Wrath. (Uit: Reizen zonder John, Op zoek naar Amerika. Geert Mak, p. 387)

Zijn artikels verschenen in 1936 in de krant. Later werden ze gebundeld als The Harvest Gypsies Dorothea Lange maakte ondertussen iconisch geworden foto’s van het harde leven in de werkkampen.

Het boek

In dit boek uit 1939 worden we werkelijk ondergedompeld in het leven van de Joads. Steinbeck beschrijft prachtig de rauwe uitzichtloosheid en de liefdevolle hoop. Alles begint met Tom Joad die terugkeert naar huis. Hij is op voorwaarden vrijgelaten uit de gevangenis.

Tom Joad got out of the old McAlester Pen
There he got his parole
After four long years on a man killing charge
Tom Joad come a-walkin' down the road, poor boy
Tom Joad come a-walkin' down the road
(uit: The Ballad of Tom Joad – Woody Guthrie)

Onderweg komt hij Jim Casy tegen, een predikant die geen predikant meer wil zijn. Ze trekken samen op. Tom ontdekt dat zijn ouders, broers en zussen niet langer thuis wonen. Hij verneemt van een buurman dat ze noodgedwongen bij familie zijn ingetrokken en zich daar klaarmaken om de streek te verlaten.

Tom Joad walked down to the neighbor's farm
Found his family
They took Preacher Casey and loaded in a car
And his mother said, "We've got to get away"
His mother said, "We've got to get away"
(uit The Ballad of Tom Joad – Woody Guthrie)

We volgen daarna de familie Joad: vader, moeder, grootouders, hoofdpersoon Tom Joad, zijn zwangere zus Rosasharn met man Connie, broers Al en Noah, zusje Ruthie en broertje Winfield, oom John. Ze nemen ook predikant Jim Casy met hen mee. We beleven met hen het vertrek, de lange reis en de aankomst in Californië, waar de immigranten minder gewenst waren als ze hadden verwacht – het boek speelt zich dan wel af in de eerste helft van vorige eeuw, het thema is jammer genoeg nog steeds hedendaags.

Titel

Eerlijk gezegd heb ik dit altijd een vreemde en moeilijke titel gevonden: De druiven der gramschap/The Grapes of Wrath. Het was die rare titel die me er lang van weerhield om het boek te lezen. Maar dat was helemaal niet nodig, het boek is erg vlot leesbaar. Steinbeck zelf kon niet zo makkelijk een titel bedenken bij dit boek. Het was zijn vrouw Carol die The Grapes of Wrath voorstelde. Het komt uit het gedicht (en later ook lied) The Battle Hymn of the Republic van Julia Ward Howe uit 1861. Zij vond hiervoor inspiratie in de Bijbelse teksten over het laatste oordeel:

Mijn ogen hebben de heerlijkheid van de komst van de Heer gezien:
Hij vertrappelt de wijnoogst waarin de druiven van toorn worden opgeslagen;
Hij heeft de noodlottige bliksem van Zijn verschrikkelijke snelle zwaard losgelaten:
Zijn waarheid marcheert voort.

In het boek van Steinbeck wordt het gebruikt als aanklacht tegen het vernietigen van voedsel om de prijs ervan kunstmatig hoog te kunnen houden. De oogsten zijn er overvloedig, maar de mensen blijven honger lijden. Ze worden steeds kwader door de onderdrukking. Uiteindelijk zal hun woede leiden tot opstand en bevrijding.

In de ziel van de mensen zwellen de druiven der gramschap en worden rijp, rijp voor de wijnoogst.

Een lied

Hierboven staan al twee flardjes tekst uit The Ballad of Tom Joad van Woody Guthrie (1912-1967). Een eerste toepasselijk lied. Wie het boek al las of de film al zag, zal merken dat Guthrie het hele verhaal samenbalt in een twintigtal strofes. Een echte Hebbanner weet natuurlijk dat een boek veel meer moet zijn dan dat, maar wie het nog niet las en liever nog niet te veel van het verhaal meekrijgt, luistert dus beter nog niet...

Woody Guthrie is net als de Joads afkomstig uit Oklahoma (zijn ouders noemden hem naar Woodrow Wilson, die in 1912, het jaar waarin Woody geboren werd, tot president werd verkozen). En net als de Joads trok hij wegens de Grote Depressie en de Dust Bowl naar Californië – daar ontmoette hij trouwens John Steinbeck. Door wat hij meemaakte en zag schreef hij politiek en sociaal geëngageerde linkse protestliederen. Een album uit die tijd, waar ook dit lied op staat, heet Dust Bowl Ballads. Voor dit lied baseerde hij zich op het boek van Steinbeck en maar meer nog op de film van John Ford met Henry Fonda, die al snel na het boek uitkwam, al in 1940. De film volgt het boek trouwens niet helemaal, het tweede deel en het einde verschillen nogal.

De zogenaamde ‘Okies’ hadden het allesbehalve gemakkelijk in het westen. Hun beloofde land leek meer op de hel dan op het paradijs: in armoede leven, honger lijden, wonen in erbarmelijke kampen, uitgebuit worden door middel van steeds lagere lonen, weggejaagd worden door de plaatselijke bevolking, te maken krijgen met machtsvertoon van de politie… Het boek van Steinbeck en dit lied klagen het allemaal aan, maar geven bovenal mee dat er iets tegen gedaan kan worden, dat wie samen strijdt tegen het onrecht, iets zal bereiken. En Tom Joad werd een populaire personificatie van die strijd: een jonge, sterke, hardwerkende kerel die durft op te komen voor de onderdrukte werkende mens en die durft in te gaan tegen de machthebbers.

Op het eind van het lied krijgen we Toms pakkende afscheid van zijn moeder. Voor zijn speech baseert hij zich op de woorden van predikant Jim Casy en beklemtoont hij het belang van het samen strijden tegen het onrecht. Hij laat doorschemeren dat hij altijd zal opduiken, zelfs na zijn dood, telkens als onderdrukten opkomen voor hun rechten.

Ever'body might be just one big soul
Well it looks that a-way to me
Everywhere that you look, in the day or night
That's where I'm a-gonna be, Ma
That's where I'm a-gonna be

Wherever little children are hungry and cry
Wherever people ain't free
Wherever men are fightin' for their rights
That's where I'm a-gonna be, Ma
hat's where I'm a-gonna be

Nog een lied

En hij bleek gelijk te hebben. Tom Joad, de man met het hart op de juiste plek die het steeds opneemt voor de verdrukten, blijft een bekend figuur in Amerika. In 1995 inspireerden het boek, de daarop gebaseerde film van John Ford en het nummer van Woody Guthrie Bruce Springsteen tot het schrijven van de song The Ghost of Tom Joad. Met dit lied, waarvan hij verschillende versies maakte, verplaatste hij Tom Joad naar het einde van vorige eeuw.

Man walks along the railroad track
He's Goin' some place, there's no turnin' back
The Highway Patrol chopper comin' up over the ridge
Man sleeps by a campfire under the bridge
The shelter line stretchin' around the corner
Welcome to the new world order
Families sleepin' in their cars out in the Southwest
No job, no home, no peace, no rest, no rest!
(uit: The Ghost of Tom Joad – Bruce Springsteen)

Het lied klaagt racisme aan, illegale immigratie, discriminatie en economische ongelijkheid. Bij het kampvuur wacht men op de geest van old Tom Joad. En ook Springsteen verwijst in het lied naar de speech van Tom aan zijn moeder, de speech die het belang van de eenheid van de gemeenschap benadrukt in de strijd tegen onrecht.

Now Tom said; "Ma, whenever ya see a cop beatin' a guy
Wherever a hungry new born baby cries
Wherever there's a fight against the blood and hatred in the air
Look for me ma'
I'll be there

Wherever somebodies strugglin' for a place to stand
For a decent job or a helpin' hand
Wherever somebody is strugglin' to be free
Look in their eyes ma,
You'll see me!
(uit: The Ghost of Tom Joad – Bruce Springsteen)

Nog meer muziek

De rustige folkrocksong van Bruce Springsteen werd in 1997 gecoverd door Rage Against the Machine, het wat hardere gitaarwerk dus. Zowel Springsteen als Rage Against The Machine maakten er verschillende versies van. Op het album High Hopes heeft Springsteen zelf de song nogmaals opgenomen, samen met Tom Morello van Rage Against the Machine. Dit gebeurde in 2014: Tom Joad is dus nog steeds helemaal ‘alive’ en klaar om ook de problemen van begin 21e eeuw aan te pakken. Net zoals het nummer van Woody Guthrie, wordt ook dit lied van Springsteen door velen gecoverd.

Tom Joad is, then, an intrinsic part of American folklore, and has earned a place within protest music and other forms of representation. While there are still those in the US who hold onto the hope of fulfilling the American Dream only to face the realities of oppression and suffering, Tom Joad will always remain, in the very least, a concept of hope for the people. For as long as musicians draw their inspiration from the rich history of protest song in order to find a character that their audience can identify with and who look up to as an activist who will stand up for their rights, the mythical figure of Tom Joad will continue to live on... (Uit: The genesis and persistence of Tom Joad in American protest music | by Stuart Buchanan | Medium)

Protestsongs = protestboek?

Wie door deze protestsongs wat bang is geworden dat dit boek een saaie politieke en sociale aanklacht is, denkt helemaal verkeerd. Het is vooral ook een prachtig realistische beschrijving van hoe een gezin samen probeert om te redden wat te redden valt. Ook komt alle wel en wee aan bod: van de oudere generatie die zich niet makkelijk laat verplaatsen, over de ouders voor wie dit een aardverschuiving lijkt, de jongeren die hun eigen weg zoeken, de kinderen die heel wat flexibiliteit aan de dag leggen tot de dochter die dit allemaal hoogzwanger beleeft. Interessant daarbij is zeker de rol van de moeder, die in deze mannenwereld haar plek verovert en eigenlijk alle grote beslissingen voor het gezin neemt. Bovendien lezen de lange reis naar het westen en het moeizame settelen daar, ook als een spannende avonturenroman. En ook wie graag wat dieper graaft in de symboliek en betekenis van religie komt aan zijn trekken. Het is een erg realistisch boek dat miserie combineert met goedheid. Je voelt de verontwaardiging en de diepe verbondenheid van Steinbeck met zijn personages die het zo moeilijk hebben in een veranderende wereld. Mooi geschreven, treffend en hartverwarmend.

Uitsmijter

Dat het niet allemaal kommer en kwel is en dat menselijkheid het vaak ook haalt van geldgewin, horen jullie in deze aandoenlijke song van Kris Kristofferson Here comes that rainbow again uit 1982 Hij zingt heel traag en duidelijk, het verhaal is goed te volgen. En zoals hij zelf grapt, schreef hij dit lied ‘samen met Steinbeck’. Het verhaalt een scene uit het boek waarin de kinderen Ruthie en Winfield in een wegrestaurant op Route 66 snoepstokken zien liggen…

Tot een volgend lied!

Natuurlijk zijn dit niet alle songs die inspiratie vonden in het boek. Ook zijn er ondertussen meerdere theaterbewerkingen en zelfs een opera van gemaakt. Ook de televisie blijft niet achter, zelfs de Simpsons werden er al door geïnspireerd. Steven Spielberg wil er graag een nieuwe filmversie van maken. Tom Joad heeft de harten van velen veroverd, zeker in de VS, maar eigenlijk overal in de wereld. Ook dat van jou?

Zoek je eerdere liedjes? Kijk dan in de inhoudstafels van 2018, 2019, deel 1 en deel 2 en 2020.

Bronnen:

Reacties op: Lees dit Lied! De druiven der gramschap laten niemand onberoerd

Literatuur onder de loep!

De blogspot Literatuur onder de Loep is de opvolger van de vroegere Hebban genreclub Literatuur. Wij vonden het met de ex-ambassadeurs namelijk zo leuk om af en toe boeken en auteurs samen te bespreken, dat we er gewoon mee verder gaan. En zo kan jij hier nog altijd regelmatig een artikel, een buddyread of lijstjes met prachtige boekentips tegenkomen.
Veel leesplezier!