De Hebban Literatuurclub buigt zich de komende weken over de zes boeken op de shortlist van de Libris Literatuur Prijs. Ine, Gigi en Natalie bespreken het zesde boek in deze reeks, De Pelikaan van Martin Michael Driessen. Hieronder kun je onze bevindingen lezen.

Natuurlijk was ook De pelikaan te lezen in een leesclub op Hebban. Ine en Gigi hebben deze leesclub intensief meegemaakt waarbij we het boek fileerden in 24 vragen. Natalie las het boek zonder deel te nemen aan deze intensieve leesclub. We vroegen ons af in hoeverre een leesclub je beïnvloedt en ook helpt om een boek beter te begrijpen, beter te waarderen of te doorgronden. Of dat het juist de mindere aspecten beter naar voren brengt. Het lijken ook belangrijke aspecten om over na te denken, zeker als je je afvraagt of een boek een prestigieuze prijs verdient. 

Heeft de leesclub, het bespreken met anderen verdieping gegeven aan het boek? Kun je het beter doorgronden?

Ine: Het is nog maar een anderhalf jaar of zo geleden dat ik aan de eerste leesclub op Hebban deelnam, dat was meteen mijn allereerste leesclub ooit. Sindsdien kan ik niet meer zonder, net doordat het inderdaad verdiepend werkt. De pelikaan is een mooi literair werk, maar het is bij een eerste lezing geen moeilijk boek. Het is pas tijdens de bespreking met anderen, dat je merkt dat je dingen over het hoofd hebt gezien, dingen nog niet wist, dingen die anderen beweren betwist. Kortom dat iedereen andere dingen uit een boek haalt en het is bijzonder interessant om te lezen wat anderen van een boek vinden.

Specifiek voor dit boek denk ik aan de symboliek van de pelikaan. Dat het een christelijk symbool is en voor zelfopoffering staat, dat konden we in het boek lezen, maar er werden zo veel meer verbanden gelegd met personages en gebeurtenissen dan ik in mijn eentje had kunnen bedenken. Bovendien staan die pelikanen onterecht voor zelfopoffering. Men dacht dat de pelikaan zijn hongerlijdende jongen bij gebrek aan eten voedde met eigen bloed door het openpikken van de eigen borst. Maar de rode vlek op hun borst hebben ze door de broedtijd, het is helemaal geen wond. Van zelfopoffering is dus geen sprake. En via Gigi, die een podcast beluisterde, weten we dat net dit van belang is in De pelikaan.

Er was ook de verhouding tussen de hoofdpersonages. Door de bespreking werd duidelijk dat die ook werd gesymboliseerd door de kabelspoorweg. Ik had daar ook wel al mijn idee over, maar door de medelezers heb ik hier nog veel dieper over nagedacht.

Naast de symbolische verdiepingen, zijn er ook de feitelijke. Dit boek gaat ook over de politieke toestand van Joegoslavië onder Tito, het uiteenvallen en de Balkanoorlog. En zeker ook van Kroatië eerst als onderdeel van dat toenmalige land, daarna in de oorlog en later als zelfstandige staat. Dat de namen en voornamen van de hoofdpersonen ook symbool stonden voor politieke aspecten en op welke wijze, dat had ik er zonder de leesclub maar ten dele uitgehaald.

Gigi: Het is heel herkenbaar wat jij zegt, Ine. Sinds een jaar of twee doe ik geregeld mee aan leesclubs op Hebban. Voor die tijd zocht ik vooral naar informatie op internet en bekeek ik boekbesprekingen en analyses, om boeken goed te kunnen doorgronden. Ik had nog nooit aan een leesclub meegedaan maar de eerste Hebban leesclub was direct een eyeopener. Ik kreeg meer inzicht in het lezen en begrijpen van boeken. Ook leerde ik dat bijna elke lezer andere elementen ziet en belangrijk vindt. 

Ondanks dat ik veel geleerd heb, blijf ik leren van elke leesclub. Zo ook bij De pelikaan: bij de eerste lezing vond ik het een leuk en prettig te lezen verhaal met hier en daar diepere lagen maar de essentie van dit boek voelde ik nog niet. Ook de titel kon ik moeilijk verklaren op dat moment. Toen ik de leesclubvragen onder ogen kreeg, vielen een aantal puzzelstukjes op hun plek. Het was de discussie en de prachtige inzichten van andere lezers die maakte dat ik dit boek op waarde kon schatten en zag hoe mooi het verhaal in elkaar zat. Ook kwam ik tot de ontdekking dat ik veel over het hoofd gezien had.

Hoe was dit voor jou zonder leesclub, Natalie? Heb jij het gevoel dat je dit boek goed in de vingers hebt en de symboliek goed kunt doorgronden?

Natalie: Doordat ik zelf een fysieke leesclub begeleid en geregeld deelneem in de leesclubs van Hebban, heb ik in de loop van de tijd enige leeservaring opgedaan. Voorheen las ik gewoon een boek zonder echt ergens over na te denken. Maar de laatste tijd, als ik nu een boek lees zonder een leesclub, zeg maar ik lees zelfstandig, let ik op voorhand op een paar punten. Zoals de titel van het verhaal en als er een motto is wat het kan betekenen.

En ik kan alleen maar onderschrijven van jullie over De pelikaan zeggen. Een prachtig literair werk. En juist omdat het zo prettig en makkelijk leest, ben ik extra op mijn hoede voor de (eventuele) verborgen laagjes in het verhaal.

Ook al mag ik dan enige (beperkte) leeservaring hebben dat wil niet zeggen dat ik naar mijn gevoel De Pelikaan helemaal in de vingers heb. Sommige symboliek zal ik zeker over het hoofd heb hebben gezien. Ik ga dan net als jij Gigi op zoek naar informatie. Zo heb ik gezocht op het wereldwijde web wat de symbolische betekenis van de pelikaan zou kunnen zijn. En natuurlijk de geschiedenis van het voormalig Joegoslavië speelt een rol in het boek. Een ander lijntje dat mij opviel was hoe de verhoudingen van de dorpsbewoners onderling zich ontwikkelden. 

Waren er aspecten die je nooit opgevallen waren zonder het lezen in een leesclub?

Ine: Heel frappant vond ik dat al van in het leescafé een aantal mensen (ik ook) meenden hier of daar een foutje te hebben ontdekt in het boek of iets dat niet helemaal goed spoorde. Maar door het er samen over te hebben, bleek dat wij degenen waren die fout zaten, dat we het boek gewoonweg niet aandachtig genoeg hadden gelezen. Alles viel op zijn plaats en wij werden ons ervan bewust dat er meestal meer in een boek staat dan de modale lezer leest...

Gigi: Dat was best grappig dat we dachten de schrijver te betrappen op een inconsistentie in het verhaal en dat we veel te snel bleken met onze conclusie. De auteur had ons mooi tuk. 

Een van de elementen die me niet was opgevallen, was het gebruik van zonnebrillen door de personages. Natuurlijk staan die symbool voor een onderliggend thema. Ook had ik hier en daar wel ironie in het boek opgemerkt maar pas toen de vraag hierover in de leesclub kwam, drong tot me door dat ik nog niet de helft van de ironie opgepikt had. Zelfs de ondertitel, Een komedie, die ik tijdens het lezen totaal vergeten was, zorgde voor een enthousiaste en zeer leerzame discussie. Pas na het beluisteren van de podcast  via Das Mag drong werkelijk tot me door hoe ik de titel en die ondertitel moest lezen. Zonder leesclub had ik de argumenten van de podcast niet helemaal kunnen begrijpen en zonder de podcast had ik de titel niet volledig begrepen.

Had jij deze zaken uit het boek gehaald, Natalie? Herkende jij deze symboliek en ironie? 

Natalie: Het was mij niet opgevallen dat er foutjes in zaten of een inconsistentie. En nu je het zegt, de zonnebrillen, dat is mij dus helemaal ontgaan. En er zit inderdaad ironie in het verhaal. Of ik alle ironie heb opgepikt? Dat is de vraag. Eén van de stukjes uit het boek die ik grappig vond vind je op blz. 130 / 131. Als Josip de betonblok uit nijd naar beneden gooit, vindt hij weer een briefje. Hij is genoodzaakt de betonblok weer naar boven te brengen: 'Het was nog niet voorbij'.

Na het beluisteren van de podcast vielen verschillende stukjes op zijn plaats. Een echt 'oh ja, dat is zo' momentje.

Is een basisset van leesclubvragen voldoende om je honger naar meer kennis over het boek te stillen of voegt het toe als je meer ingaat op literaire aspecten die een schrijver toevoegt. Kun je een voorbeeld toevoegen?

Ine: Bij deze leesclub werd de basisset eigenlijk niet gebruikt. We kregen vragen van Marlene Lunter, in opdracht gemaakt voor de Leesclubassistent. Maar of nu de basisset wordt gebruikt of een andere vragenlijst, meestal komen er gaandeweg nieuwe aspecten aan de oppervlakte. De lezers inspireren elkaar en gaan dieper op het boek in. Toegegeven, de dialoog of het gesprek was een beetje moeilijker in deze leesclub met een 45-tal deelnemers en niet minder dan 24 vragen, maar toch heeft ook deze club veel opgeleverd. Soms is het natuurlijk ook een heel goed idee om aan de reguliere vragen een paar diepgravertjes toe te voegen - ondertussen het handelsmerk van Jan Stoel. Op die manier worden de lezers via niet-verplichte vragen aangemoedigd om heel diep te graven in een literair werk.

Een voorbeeld? Dit boek kreeg het opschrift 'een komedie' mee. Daarover werd gepraat: is het een komedie of toch eerder een tragikomedie? En zo werd al snel opgemerkt dat de auteur nog operaregisseur is geweest en werd de link gelegd tussen de vijf delen van dit boek met de traditionele vijf bedrijven van een klassieke tragedie. Voor zoiets heb ik een leesclub nodig, ik sta er gewoonweg (nog) niet bij stil.

Gigi: De basisset aan leesclubvragen geeft al een aanzet tot discussie en tot verdieping van een roman. Toch worden sommige vragen uit deze set minder interessant naarmate je vaker aan leesclubs meedoet. Die basisvragen heb je dan al in je hoofd tijdens het lezen en je bent alert op juist die aspecten van een verhaal. Dan blijkt er behoefte aan meer verdieping zoals bijvoorbeeld die diepgravertjes van Jan zoals Ine ook al aangeeft. Zo vond ik in dit geval de vragen over de rol van de politiek en de oorlog in Kroatië zeer verrijkend. Er waren een aantal lezers die daar veel over wisten en ook nog eens hele mooie parallellen wisten te vinden tussen de verdeeldheid in het land in de beschreven periode en de twee hoofdpersonages. Alweer vielen puzzelstukjes op zijn plek. Er werden orachtige metaforen gevonden.

Hoe hoe kijk jij er tegen aan, Natalie? Had jij na het lezen van dit boek, het gevoel dat je wel meer wilde weten? Of was het lezen zelf, met de basisset aan vragen in je hoofd, voldoende voor jou?

Natalie: Ik had zeker het gevoel dat ik meer wilde weten. Het is een boekje waar zoveel uit te halen valt. De basisset aan vragen is een goed handvat en het helpt het verhaal beter te interpreteren. Toch is het leuk om met elkaar de vragen te bespreken. Er zijn in leesclubs vaak goede lezers met heel veel kennis.

Er worden veel dieren beschreven in dit boek. De hond, de pelikaan, vlinders. Heeft de leesclub geholpen om de betekenis hiervan te doorgronden? Maakt dit uit om het boek te kunnen waarderen?

Ine: Ik vraag me af of ze allemaal een te doorgronden betekenis hebben. De pelikaan zeker wel. In het boek wordt het al genoemd, de pelikaan is een christelijk symbool voor zelfopoffering, ook al blijkt dat op een fout beeld van de dieren gebaseerd te zijn. Er zijn duidelijke verbanden gelegd met onze hoofdpersonages. Maar ze staan ook voor het stadje waar alles zich afspeelt. En er is een verband met de burgeroorlog.

De hond kreeg zeker een belangrijke rol toegewezen, maar voor mij vooral opdat de lezer de personages beter kan doorgronden via hun omgang met die hond. Misschien zit er symboliek in de naam, Laika. Dat was ook de eerste hond in de ruimte en die heeft niet echt van dat reisje kunnen genieten, het was een erg slecht behandeld 'proefkonijn'. Ook onze Laika wordt slecht behandeld. Alleen als het de mens goed uitkomt, kan de hond op wat begrip rekenen. Maar het dier wordt even gemakkelijk en snel aan zijn lot overgelaten.

De vlinders, daar ben ik nog niet uit. Is dit gewoon een bijzondere vlinder, is het enkel een soort nationaal symbool voor Kroatië? Of moeten we iets zoeken achter de naam: Parnassius Apollo?

Er huppelden ook heel wat konijnen rond in dit boek. Maar wellicht zijn die er gewoon. Soms toch. 

Gigi: Hierboven gaf ik al aan dat ik de titel pas laat begreep, dat betekent dus dat ik de symboliek achter de pelikaan onvoldoende kon doorgronden. De hond had ook een bijzondere rol in dit verhaal en ik zat direct op het puntje van mijn stoel toen ik de naam, Laika, zag staan. De connectie met de hond, die jaren geleden van de straat werd geplukt voor enkele dagen van roem, die een stressvolle dood in de ruimte te wachten stond, was snel gemaakt. De discussie in de leesclub maakte dat ik de symboliek die school achter de aanwezigheid van de hond, inclusief de naam, beter kon doorgronden. 

De vlinder is jammer genoeg niet uitgebreid besproken in de leesclub. Dat heb ik wel gemist want die vlinder zit er niet voor niets in. Nu kom ik niet verder dan dat een vlinder enerzijds voor ontwikkeling staat en er was een relatie met foto's die ook ontwikkeld moeten worden maar anderzijds staat de vlinder ook voor vergankelijkheid. Op het moment dat de vlinder op een foto 'gevangen' wordt, is er een keerpunt in het verhaal en dat loopt niet goed af voor een van de personages.

Heb jij nog toevoegingen met betrekking tot de symboliek die schuilt achter de dieren, Natalie?

Natalie: De pelikaan is, alleen al omdat het de titel van het boek is, een belangrijk dier. Zoals Ine opmerkt staat het voor zelfopoffering en dat zag je in het verhaal op verschillende manieren terug. Bijvoorbeeld op blz. 192 is het heel herkenbaar: 'En Andrej had toen de kabelbaan onder vuur lag zijn leven opgeofferd om mensenlevens te redden.'

Wat de betekenis is van de vlinder in het verhaal, vind ik lastiger. Op het wereldwijde web vind je wel wat informatie. De betekenis die ik wel toepasselijk vind, is dat de vlinder symbool staat voor de kortstondigheid van het leven. Parnassius Apollo, ik citeer van wikipedia : 'Zijn verspreidingsgebied loopt van het Iberisch Schiereiland over alle Europese gebergten zoals de Karpaten, de Kaukasus, de Oeral tot aan het Baikalmeer in het oosten'.

Het volgende viel mij nog op: Apollo en Laika - ruimtevaart.

Wat vind je van de relatie tussen de hoofdpersonages en heeft de leesclub je een andere kijk gegeven op die relatie. Bijvoorbeeld de symboliek die er achter zit?

Ine: Er zijn twee hoofdpersonages, Andrej en Josip. Ik kon wel sympathie en begrip opbrengen voor Josip en met hem meeleven, Andrej vond ik een rare snuiter uit wiens buurt ik het liefste zou blijven. Door de leesclublezers werd ik me ervan bewust dat mijn sympathie voor Josip misschien wel te groot was, dat hij door anderen toch als slechter werd ingeschat. En me een weg banend door de vele antwoorden en reacties, merkte ik dat ik me toch een tikkeltje meer kon gaan inleven in Andrej.

De twee mannen hebben sowieso een vreemde relatie met elkaar. De een maakt het de ander bijzonder moeilijk en omgekeerd, maar ze weten het niet van elkaar. Tegelijk groeien ze naar elkaar toe. Het zijn twee heel eenzame mensen die snakken naar vriendschap. Maar die vriendschap lijkt gedoemd om te mislukken omdat ze van zichzelf weten dat ze de ander iets vreselijks aandoen. Of ze eruit geraken, verklap ik niet. Maar dat M. M. Driessen er op een prachtige manier uit is geraakt, dat kan ik wel al zeggen.

Gigi: De relatie van de hoofdpersonages is op z'n zachts gezegd bijzonder te noemen en het was erg leuk om de verschillende visies van andere lezers hierover te leren kennen. Ik vond het erg mooi om te ontdekken dat de verschillende stadia binnen hun relatie symbool stond voor de verschillende episodes in de politieke situatie in het land. Ook werden de verschillen tussen de heren onderling blootgelegd en werd duidelijk dat ze op sommige vlakken helemaal niet zo verschillend waren en vergelijkbare fouten maakten.

Natalie, heb jij dit als een gemis ervaren om over die relaties te discussiëren?

Natalie: De laatste tijd heb ik met andere lezers in leesclubs gediscussieerd en ik merk dat als ik weer zelfstandig een boek lees ik die discussies wel mis. Het is leuk en leerzaam met een groep hetzelfde boek te lezen en elkaars ervaringen en meningen te delen. Een leesclub verrijkt mijn leesbeleving. Daarbij wil ik opmerken dat het lezen voor mij sowieso is verrijkt doordat internet zijn intrede heeft gedaan.

Hoe waarderen we dit boek?

Ine: Ik heb genoten van dit boek. Het leest heel vlot door een afwisseling van lange en korte zinnen, en ook redelijk wat dialogen. Bovendien is ook het taalgebruik van Driessen prachtig, niet moeilijk, wel gestileerd. Het is wel een boek dat aandachtige lezers nodig heeft, soms blijken kleine details verderop heel belangrijk te zijn. Het boek bevat ook veel onderliggende lagen en vooral heel veel ironie en daar houd ik wel van. Tegelijk gaat het over serieuze thema's zoals eenzaamheid en het onvermogen om een echte band met een ander te krijgen, zaken om wat over na te denken dus. Het krijgt 4**** sterren van me.

Gigi: Mijn eerste indruk was dat het een aardig verhaal was met hier en daar wat symboliek en onderhuidse humor maar dat het verhaal ook een behoorlijk tragische ondertoon heeft. In gedachten noemde ik het een helder geschreven roman met fijne metaforen. Voor de discussie wa ik zeker niet zo jubelend over de roman als de groep lezers uit de eerste leesclub eind 2017. In de loop van de leesclub werd ik enthousiaster door de zeer heldere inzichten van de andere leesclubdeelnemers. Pas in de laatste week van de leesclub drong tot mij door hoe knap dit heerlijk leesbare boek in elkaar zit. Dat maakt dat ik het waardeer met **** 1/2 

Natalie: Net als zijn prijswinnende boek Rivieren heb ik genoten van De pelikaan. Martin Michael Driessen heeft een heerlijke schrijfstijl. Geen moeilijke zinswendingen of te lange zinnen. Het verhaal leest vlot weg en dat is juist een valkuil. Ik herhaal wat Kris een keer opmerkte over een ander boek en wat ook van toepassing is op dit boek De pelikaan: 'Een heel bijzonder boek. Eentje om heel langzaam en grondig te lezen'. 

Er is veel in te ontdekken in het boek, veel laagjes om te doorgronden. 4 ****

Dit was de laatste in de reeks van besprekingen van de genomineerden voor de Libris Literatuur Prijs 2018.

* Hoe heb jij dit boek ervaren?

* Voelt dit voor jou als een prijswinnaar?

* Zou je het boek willen lezen als je dit nog niet gedaan hebt?

Volg de leesclub over De Pelikaan hier. 

Lees ook de andere artikelen over En we noemen hem, Peachez, een romance, Aantekeningen over het verplaatsen van Obelisken, De heilige Rita en Wees onzichtbaar.