Enige tijd geleden hebben we jullie hier bij Literatuur onder de Loep al kennis laten maken met een nieuwe serie boeken van uitgeverij Van Oorschot; De kleine Russische bibliotheek. Gigi, Evelien en Hetty zijn helemaal in de ban van deze zeven Russen (én laten we die ene Oekraïner niet vergeten!) en namen zich voor om de hele serie te gaan lezen samen met zo veel mogelijk andere lezers. De leesclubs zijn een groot succes, een aantal lezers neemt deel aan de hele serie en daardoor kunnen de schrijvers onderling goed vergeleken worden. Inmiddels is het meer dan duidelijk dat je die grote Russische schrijvers niet over één kam kunt scheren en dat ze elk toch echt een heel eigen stijl hebben. 

In deze serie artikelen willen we jullie iets meer vertellen over deze grote Russische schrijvers, dit doen we door er elke keer twee schrijvers uit te lichten die op de één of andere manier iets met elkaar te maken hebben, of die juist heerlijk tegengesteld zijn! 
Dit is alweer het derde artikel in de reeks, de eerdere artikelen kun je hier teruglezen:
* Tolstoj & Toergenjev
* Babel & Paustovski

tekst: Hetty
banner: Hetty

Twee verbannen schrijvers

In dit artikel gaan we de schrijvers Aleksandr Poesjkin en Fjodor Dostojevski eens nader onder de loep nemen, we zullen vooral aandacht besteden aan een overeenkomst tussen deze beide schrijvers; ze zijn namelijk beide gedurende een periode in hun leven verbannen omdat ze tegen het heersende regime ingingen.

Het verbannen van Russische schrijvers kennen we vooral uit de periode waarin de communisten aan de macht waren. In de Sovjetstaat werden vrijwel alle schrijvers in de gaten gehouden door de autoriteiten. Veel werk werd gecensureerd, en als de schrijvers het té gortig maakten in de ogen van de machthebbers dan volgde er een verbanning naar een GOELAG kamp.
Maar ook onder de tsaren was het al vrij gebruikelijk om schrijvers en andere tegenstanders van het regime te verbannen naar o.a. Siberië of een legerregiment ver van de grote steden vandaan. Zo verging het ook Poesjkin en Dostojevski.

# Lees hier meer over de ontwikkeling van de Russische literatuur: Idealen en werkelijkheid in de Russische literatuur - dbnl.org

Aleksandr Poesjkin

Aleksandr Poesjkin (1799-1837) is een van Ruslands meest beroemde dichters. Zijn literaire talent kwam al vroeg tevoorschijn en al op vijftienjarige leeftijd publiceerde hij zijn eerste gedicht.
Van 1811 tot 1817 studeerde hij aan het lyceum van Tsarkoje Selo, een school waar de leraren liberaal waren, waar lijfstraffen verboden waren (dit was de enige school waar dit het geval was) en waar kranten en tijdschriften voor leerlingen ter inzage beschikbaar waren. In zijn examenjaar schreef hij het gedicht Ode aan de vrijheid, iets wat hem door het tsaristische regime niet in dank afgenomen werd.  Na zijn afstuderen vertrekt hij naar Sint Petersburg waar hij een betrekking bij Buitenlandse Zaken krijgt, maar hij stort zich vooral in het uitgaansleven. Poesjkin heeft gematigde opvattingen maar is fel in zijn uitlatingen. Zijn liberale ‘revolutionaire’ gedichten zoals Vrijheid en Het dorp circuleerden in manuscript omdat ze niet door de censuur van de Tsaar en zijn hoogwaardigheidsbekleders zouden komen.

Poesjkin wordt door Tsaar Alexander I n.a.v. zijn manuscript niet, zoals vaak gebeurde, verbannen naar Siberië maar ‘overgeplaatst’ als ambtenaar naar het zuiden van Rusland, hij reisde vervolgens door de Kaukasus en de Krim en schreef zijn eerste door Lord Byron geïnspireerde verhaal.  Gedurende de zes jaar van deze ‘verbanning’ werkte hij aan zijn meesterwerk Jevgeni Onegin een episch gedicht.
In 1824 werd een brief van Poesjkin onderschept waarin blijk gegeven werd van een atheïstische voorliefde:

‘Ik lees Shakespeare en de bijbel. De Heilige Geest bevalt me soms wel, maar ik heb Goethe en Shakespeare liever. – Je wilt weten wat ik doe: - ik schrijf de bonte strofen van een romantische poëem, - en ik neem lessen in zuiver Atheïsme. Er is hier een Engelsman, een dove Filosoof, de enige verstandige Atheïst die ik nog ontmoet heb. Hij heeft 1000 vel volgeschreven om te bewijzen qu’il ne peut exister d’etre intelligent Créateur et régulateur, - waarbij hij in het voorbijgaan de zwakke bewijzen vernietigt voor de onsterfelijkheid van de ziel. Het systeem is niet zo troostrijk als men gewoonlijk denkt, maar wel het waarschijnlijkste.’

Hierop kreeg hij zonder enige vorm van proces zijn ontslag en werd hij verbannen naar het landgoed van zijn moeder, Michajlovskoje in Noord-Rusland en kwam daar onder toezicht te staan van de burgerlijke en kerkelijke autoriteiten. Hierdoor werd voorkomen dat hij, net als vele van zijn vrienden in 1825 deelnam aan de December-opstand. Sommige van zijn vrienden werden daar opgepakt en verbannen of terechtgesteld.

Eind 1826 diende Poesjkin een verzoek tot opheffing van zijn verbanning in bij Tsaar Nicolaas I en werd uitgenodigd door de Tsaar. Zijn verbanning werd opgeheven maar de Tsaar werd nu zijn persoonlijke censor, vanaf dat moment moest Poesjkin verantwoording afleggen aan de Tsaar over elk woord dat hij schreef, en bleek dus allesbehalve een vrij man te zijn.
Hij houdt zich gedeisd en probeert een zo welwillend mogelijke houding aan te nemen ten aanzien van de overheid. Poesjkin bleef wel liberaal maar een gewelddadige omverwerping van het regime, waarmee hij onder Alexander I in verzen gekoketteerd had, trok hem niet aan. 

‘God beware ons voor een Russisch oproer, zinloos en genadeloos’

Dit liet hij de ik-figuur uit zijn roman De kapiteinsdochter zeggen, en verderop in het boek zegt de held dat de beste en duurzaamste verbeteringen in de maatschappij die zijn, die geleidelijk worden ingevoerd.
Zo probeerde hij op zeer creatieve wijze op goede voet met de overheid te blijven maar tegelijk ook allerlei ‘linkse’ gedachten die het publiek koesterde, maar uit angst verzweeg, gedrukt te krijgen.

Na het huwelijk van Poesjkin met Natalja Grontsjarova, voor wie de Tsaar een grote belangstelling koesterde, werd Poesjkin benoemd tot kamerjonker en vervolgens zelfs tot kamerheer van de Tsaar, toch bleef de overheid hem bespioneren, wantrouwen en koeioneren.

‘Auteurs zijn de enige burgers in het land wier status in de maatschappij niet geheel afhangt van de overheid. Anderen kunnen in rang verhoogd of verlaagd worden, al of niet onderscheiden worden met ridderordes, met officiële schenkingen en andere tekenen van vorstelijke gunst, overgeplaatst worden naar minder mooie posten, al of niet ten hove uitgenodigd worden – en daarmee staan of vallen zij eigenlijk. Maar aan Poesjkins status als Ruslands grootste dichter kon Nicolaas niets doen. Alleen daarom al moest Poesjkin op Nicolaas de indruk maken van een rebel, iemand die zich aan zijn keizerlijke macht onttrok’
(bron: Geschiedenis van de Russisch Literatuur - Karel van het Reve)

## Lees hier de leesclubdiscussie over De kapiteinsdochter van Aleksandr Poesjkin terug

Bronnen:
* Poesjkin vertaald - radbout Universiteit faculteit der letteren
* Poesjkin - Kunst en cultuur infonu
* 6 juni jarig: Poesjkin - LS geschiedenis
* Geschiedenis van de Russische literatuur – Karel van het Reve

Fjodor Dostojevski

Na een aanvankelijke carrière als tekenaar bij het Sint Petersburgse ingenieurskorps van de genie nam Dostojevski (1821-1881) in 1844 ontslag om zich voortaan geheel aan het schrijverschap te kunnen wijden.
Met zijn eerste roman in brieven Arme mensen (verschenen in 1845) oogstte hij meteen succes en kort daarop schreef hij een tweede roman De dubbelganger, deze werd echter een stuk minder goed gewaardeerd dan zijn debuut.

In het Rusland van de jaren ’40 heerste een sfeer van hoop en verwachting, er was een continue stroom van linkse publicaties en men was overtuigd dat de bestaande orde gedoemd was te verdwijnen. Er was een grote belangstelling voor, vooral Franse, revolutionaire literatuur. Dostojevski verwoordde de toenmalige situatie 30 jaar later zelf als volgt:

‘Wel zeer velen onder de jeugd waren toen bij wijze van spreken van iets doordrongen en verwachtten iets.’

In de lente van 1847 begint Dostojevski regelmatig de vrijdagavondbijeenkomsten bij Michail Boetnisjevitsj Petrasjevski te bezoeken, hier worden voordrachten gehouden en debatten gevoerd. Petrajevski is een zonderlinge figuur met een grote baard die zich soms als vrouw verkleed en een grote bibliotheek met verboden boeken heeft die de bezoekers van zijn bijeenkomsten mogen lenen. Na revolutionaire onrusten in de stad plaatst de overheid een spion in de kring van Petrajevski die alles wat gezegd wordt noteert. In de nacht van 22 op 23 april 1849 woonde Dostojevski een bijeenkomst van de socialistisch getinte Petrajevskigroep bij die voor de afschaffing van het lijfeigenschap pleitte, er werden n.a.v. die bijeenkomst 34 bezoekers gearresteerd. In afwachting van zijn berechting die 8 maanden op zich zal laten wachten schrijft Dostojevski in zijn cel Een kleine held.

Wanneer de gevangenen verhoord worden gedraagt Dostojevski zich onberispelijk maar niet erg verstandig, hij laat niets bezwarends los over de andere gearresteerden, zegt dat hij het niet eens is met veel beweringen van Petrajevski maar uit wel een heftige aanval op de censuur, volgens Dostojevski werd er eigenlijk niks verbodens in de kring gedaan of besproken. Samen met nog 20 medegevangenen wordt Dostojevski veroordeeld tot de dood door een vuurpeloton. Net voordat de executie plaats zou vinden, hij stond reeds voor het vuurpeloton, ontving hij gratie van Tsaar Nicolaas I en kreeg hij in plaats van de doodstraf vier jaar dwangarbeid in Siberië en daarna moest  hij verplicht voor onbepaalde tijd soldaat worden.

Deze vier jaren in Omsk als dwangarbeider hebben Dostojevski’s leven blijvend beïnvloed, zijn toch al slechte gezondheid ging nog verder achteruit (hij kreeg frequente aanvallen van epilepsie), zijn levensovertuiging, tot voor zijn verbanning atheïstisch en militant socialistisch, richtte zich na zijn gevangenschap op het christendom. In een aantal van zijn boeken beschrijft Dostojevski de verschrikkingen die hij daar in de werkkampen meemaakte (De vernederden en vertrapten en Aantekeningen uit het dodenhuis). Wat het leven in het kamp vooral zwaar maakte was dat hij nooit eens een moment alleen was, dat hij continu geketend was en omgeven werd door misdadigers die hem als vertegenwoordiger van een hogere kring met haat en verachting bejegenden, de huisvesting was erg slecht en smerig.
Toen zijn dwangarbeid er in 1854 op zat moest hij als gewoon soldaat in militaire dienst en werd het leven een stuk beter voor hem, hierna werd hij nog een aantal jaren verbannen naar Semipalatinsk.

Na zijn Siberische jaren bekeerde Dostojevski zich tot meer reactionaire ideeën. De nihilistische bommengooiers veroordeelde hij in zijn roman Duivels.
Ook richt hij samen met zijn broer een maandblad op, ‘Vremja’ (De tijd), dat al snel een groot succes wordt en waarin hij zijn Aantekeningen uit het dodenhuis alsmede Vernederden en vertrapten publiceert.
Hoewel hij een goed journalist blijkt te zijn wordt zijn verdere leven vooral gekenmerkt door de vele (gok)schulden die hij maakt.

# Lees hier meer over Dostojevski's Aantekeningen uit het dodenhuis: Aantekeningen uit het dodenhuis - Spasibo magazine 

## Over enkele dagen komt het artikel voor de 6e Russen leesclub online in het Literatuurcafé, we lezen dan samen Ondergrondse notities van Fjodor Dostojevski

Bronnen:
* Dostojevski-cultus in de jaren '20 in Nederland - Albert van der Zeijden
* Fjodor Dostojevski - Wikipedia
* Fjodor Dostojevski - Hoogland & van Klaveren
* Geschiedenis van de Russische literatuur - Karerl van het Reve

Poesjkinrede

In 1880 hield Dostojevski zijn grote Poesjkinrede bij de onthulling van het monument voor Poesjkin in Moskou en werd hierdoor algemeen erkend als grote voorman van de Slavovielen, die zich verzetten tegen de verwestering van de Russische cultuur.

De onthulling van dit monument kreeg zoals dit voor Rusland gebruikelijk is een belangrijke sociaal-politieke dimensie. Het Tsaristische regime verkeerde in een diepe crisis na o.a. de moorden op hooggeplaatste functionarissen en de ontploffing in het Winterpaleis precies onder de eetzaal van de tsaar. Men hoopte erop om het volk weer, al was het maar voor even, te verenigen in een openbaar eerbetoon aan hun grote dichter Poesjkin, ze verwachtten een gevoel van nationale trots op te kunnen wekken.

Tijdens deze bijeenkomst hielden Toergenjev en Dostojevski toespraken, elk vertegenwoordigde een ander uiterste van de sociaal-culturele scheidslijn. Toergenjev vertegenwoordigde het westersgezinde standpunt en Dostojevski het slavofiele.
De gemoederen liepen hoog op tijdens beide toespraken…

‘Op 8 Juni eindelijk is de grote dag voor Dosto­jewski. De zaal, waarin hij zal spreken, is tot in alle hoeken gevuld. Het is er erg warm. De minuten gaan voorbij. Het toneel is leeg. Plotseling verschijnt Dostojewski op het ruime podium. Zijn bleke, ver­moeide en gerimpelde gezicht buigt zich naar het losbre­kende applaus. Zijn magere lichaam schijnt gesteund te worden door de wapenrusting van zijn kleren. Met de bladzijden van zijn rede in de knokige hand wacht hij om te kunnen beginnen. Als de toejuichingen aan­houden, maakt hij een onhandig gebaar om stilte te verzoeken. Eindelijk kan hij beginnen met een buiten adem geraakte stem, die geleidelijk krachtiger wordt, tot hij de zaal geheel beheerst. Wie is Poesjkin? Poesjkin is de incarnatie van de Russische volks­geest met zijn wonderlijk vermogen om, het genie van de andere volken te verstaan. Poesjkin is Rusland in wat het aan universaliteit bezit.’  
(bron: Dr. J van Heugten in Dostojewski Profeet van de deemoed)

….

 ‘Heel deze rede is waardevoller door de emotie, die zij verraadt in haar auteur, dan door de kracht van haar argumenten. Als Dostojewski Tatiana, de hoofdfiguur uit Poesjkin' s gedicht Onjégin, verheer­lijkt, huilen de dames van vreugde: als hij met Poesj­kin uitroept: ."Verneder u, trotse mens, en breek uw hoogmoed, verneder u en zwoeg op de Russische aarde!" dan buigen de mannen het hoofd als bij een preek. De spreker is bedwelmd door de bewondering, het enthousiasme van deze angstig luisterende gezichten. Zo komt hij tot de laatste zinnen van zijn toespraak: "Poesjkin is gestorven in de volle ontplooiing van zijn kracht en heeft ongetwijfeld een groot geheim met zich meegenomen in zijn graf".
Hij eindigt. Zijn gezicht is doodsbleek. Het zweet loopt door de rimpels van zijn gelaat. Zijn ogen bran­den van vermoeidheid.’  
(bron: Dr. J van Heugten in Dostojewski Profeet van de deemoed)

# lees meer over de Poesjkinrede: Dostojewski, Profeet van de deemoed - Verboden geschriften)

Ondanks het overweldigende succes van zijn toespraak bij de onthulling van het monument voor Poesjkin was Dostojevski geen goed redenaar.

‘Voor zijn eigen gedachten en geloofsovertuigingen had Dostojevski op latere leeftijd zijn Dagboek van een schrijver als uitlaat. Daaruit blijkt wel, hoe weinig Dostojevski, wanneer hij uit zichzelf sprak, een leraar, een verkondiger, een profeet was. Wanneer hij geen tegenstem had en er geen, als in zijn romans of verhalen, kon creëren, kreeg hij de neiging om ‘door te slaan’, zoals dat heet. Neem als voorbeeld zijn zo beroemde Poesjkin-rede in 1880. Wie dat betoog nu leest krijgt de indruk dat hij over Poesjkin eigenlijk niets wijzer is geworden. Maar wel is hij tot het inzicht gekomen dat die Dostojevski in zijn chauvinistische idealisme van ‘eeuwige broederschap der Slaven’ eigenlijk toch maar een povere mensenkenner moet zijn geweest.

Dostojevski was op zijn slechtst, wanneer hij uit naam van Dostojevski sprak en niet zijn helden liet doen, wat zij geacht werden te doen: elkaar tegenspreken.’
(bron: Tirade jaargang 25: Russische notities door Charles B. Timmer - dbnl)

# Lees meer in het Tijdschrift voor de Slavische Literatuur over Dostojevski: De tegenspraken. Dostojevski en de Russische orthodoxie

Bronnen:
* Twee voordrachten over Poesjkin - Nexus instituut
* Tirade jaargang 25: Russische notities door Charles B. Timmer - dbnl

Foto's:
* banner: wikipedia
* Poesjkin collage: wikipedia & Historiek & Geschiedenis van de Russische literatuur - Karel van het Reve
* Dostojevski collage: wikipedia & Polen in beeld & Geschiedenis van de literatuur - Karel van het Reve
* Poesjkinrede: Geschiedenis van de Russische literatuur - Karel van het Reve