Enige tijd geleden hebben we jullie hier bij Literatuur onder de Loep al kennis laten maken met een nieuwe serie boeken van uitgeverij Van Oorschot; De kleine Russische bibliotheek. Gigi, Evelien en Hetty zijn helemaal in de ban van deze zeven Russen (én laten we die ene Oekraïner niet vergeten die nu eindelijk aan bod gaat komen!) en namen zich voor om de hele serie te gaan lezen samen met zo veel mogelijk andere lezers. De leesclubs zijn een groot succes, een aantal lezers neemt deel aan de hele serie en daardoor kunnen de schrijvers onderling goed vergeleken worden. Inmiddels is het meer dan duidelijk dat je die grote Russische schrijvers niet over één kam kunt scheren en dat ze elk toch echt een heel eigen stijl hebben. 

In deze serie artikelen willen we jullie iets meer vertellen over deze grote Russische schrijvers, dit doen we door er elke keer twee schrijvers uit te lichten die op de één of andere manier iets met elkaar te maken hebben, of die juist heerlijk tegengesteld zijn! 
Dit is alweer het vierde en laatste artikel in de reeks, de eerdere artikelen kun je hier teruglezen:
* Tolstoj & Toergenjev
* Babel & Paustovski
* Poesjkin & Dostojevski

tekst: Hetty
banner: Hetty

Twee 'plotloze' schrijvers

We sluiten deze serie af met een Rus, Anton Tsjechov en een Oekraïner, Nikolaj Gogol. Van beide schrijvers is er een verhalenbundel opgenomen in 'De kleine Rusische bibliotheek', naast korte verhalen schreven beide heren ook toneelstukken.
Wanneer we de verhalen van deze schrijvers met elkaar vergelijken dan kunnen we er niet omheen: het zijn veelal verhalen zonder een plot.
Opvallend en bijzonder, maar hierin schuilt ook de kracht van beide schrijvers, juist door het ontbreken van de plot heeft het verhaal een grote impact en wordt de aandacht van de lezer getrokken, en het laat je nadenken over dit abrupte einde.

Nikolaj Gogol

Gogol (1809 - 1852) is de Oekraïner in de reeks 'De kleine Russische bibliotheek', destijds werd de Oekraïne ook wel 'klein Rusland' genoemd. Gogol sprak en schreef in het Oekraïns maar was geen voorstander van een speciale Oekraïnse literatuur. Zijn interesse voor het toneel heeft hij waarschijnlijk van zijn vader meegekregen die zich bezig hield met het amateurtoneel. Gogol was de eerste grote Rusissche prozaïst van de 19e eeuw, maar schreef ook poëzie. Hij mag gezien worden als een belangrijke vertegenwoordiger van het Russisch realisme. thema's die vaak terugkeren in zijn werk zijn de duivel en de tegenstelling tussen schijn en werkelijkheid.

Gogol vertelt in zijn werk op vermakelijke manier verschillende volksscènes uit het Kleinrussische leven of die ontleend zijn aan de chronique scandaleuse (verhalen over persoonlijke of maatschappelijke schandalen).
Waar in zijn eerste verhalen (die overigens minder succesvol waren) nog de invloed van Walter Scott terug te vinden was, werden zijn latere verhalen vaak grotesk en absurd, hij ontwikkelde zich hiermee tot een van de origineelste schrijvers van de wereldliteratuur.

Toen Gogolj eens aan zijn vriend, de dichter Poesjkin, de eerste hoofdstukken van zijn roman: Dode Zielen voorlas, begon Poesjkin steeds somberder te kijken, ofschoon hij anders altijd graag en gul lachte om Gogolj's humor. Maar nu zei hij bitter: ‘Mijn God, wat is ons Rusland toch droevig!’ Deze anecdote illustreert enigszins de eigenaardige ‘twee-zijdigheid’ van Gogolj's werken: zij zijn de uitingen van een spotzucht, die eerst een lach, maar later droefheid wekt. De argeloze lezer kan zich kostelijk amuseren met zijn groteske figuren en dolle situaties: in zijn tijd was Gogolj dan ook een van de meest gelezen en geliefde schrijvers in Rusland. Slechts bij scherper toezien merkt men de verscholen treurigheid. 
Bron: Mysterieuze Gogolj - Jeanne Liedmeier

Onderwerpen voor zijn verhalen werden vaak aangeleverd door vrienden en bekenden, Gogol bezat weinig creativiteit om zelf vanuit het niets een verhaal te verzinnen. Had hij eenmaal een onderwerp aangedragen gekregen dan was hij wel een meester in het verzinnen van de verdere details, hierin deed hij zeer originele vindingen. 
Zo was Poesjkin een van de vrienden die hem onderwerpen aanreikte voor zijn verhalen, aan hem dankt Gogol onder meer het onderwerp van zijn meesterwerken De revisor en Dode zielen.
Het eind van zo'n verhaal leverde hem waarschijnlijk weer de nodige hoofdbrekens op want het bedenken van een ingenieus plot was ook niet zijn sterkste kant. Dit loste hij op door het plot gewoon weg te laten en enkel een gebeurtenis te beschrijven die op een onnozele en volstrekt zinloze manier eindigt.

Gogol neemt een gegeven dat vaak aan de werkelijkheid ontleend is zoals bij zijn verhalen Revisor, Koljaska, Dode zielen en De jas en verbindt dat wonderlijk genoeg niet met een intrige of plot. Hij vertelt het verhaal en laat het hierbij, hij zoekt niet naar een speciale verantwoorde geestige en literaire oplossing zoals veel schrijvers geneigd zijn te doen, maar laat het bij een verslag van de gebeurtenis.

Had hij Romeo and Juliet geschreven, dan zou hij hebben laten zien hoe in 'fair Verona' twee families met elkaar overhoop lagen en hoe een jongen uit de ene en een meisje uit de andere familie elkaar, vanwege die ruzie, niet konden krijgen (zijn beroemde Oekraïnse verhaal Hoe Ivan Ivanovitsj ruzie kreeg met Ivan Nikiforovitsj vertelt uitsluitend dat die twee ruzie kregen). 
Bron: Geschiedenis van de Russische literatuur - Karel van het Reve)

Meer over de schrijver Gogol kun je binnenkort lezen in het leesclubartikel Petersburgse verhalen in het Literatuurcafé, dit zal verschijnen rond de startdatum van de leesclub (13 februari).
Wil je nu al meer weten? Bekijk dan hier een korte documentaire over Gogol.

Anton Tsjechov

Tsjechov (1860-1904) schrijft veelal in bedriegelijk eenvoudig lijkende zinnen over een bonte verzameling van mensen, onderwerpen en problemen. Hij toont zich meestal als een waarnemer hij besteedt in zijn verhalen veel aandacht aan conflicten, hij onderzoekt alle aspecten van zo'n conflict maar draagt zelden een oplossing aan. Veel van zijn verhalen hebben dan ook, net als bij Gogol een open einde.

Ook de plotloze stukken van Tsjechov - aan het einde van de laatste acte is alles even onveranderd als bij Gogol - hebben die ontboezemingen, waarmee het stuk bij gebrek aan een afrondende gebeurtenis wordt besloten: 'Wij moeten werken!' wordt er dan geroepen, of: 'Over vijfhonderd jaar zullen de mensen gelukkig zijn'. Bij Gogol roept de auteur: 'Wat een ellende, dames en heren!' Of: 'Hoe groot is Rusland' of: 'Kent gij de Oekraïnse nacht, lezer? nee, lezer gij kent de Oekraïnse nacht niet!'
Bron: Geschiedenis van de Russische literatuur - Karel van het Reve)

Tsjechov timmerde ook goed aan de weg als toneelschrijver en stond met zijn toneelstukken aan de basis van het psychologisch realisme en schiep het zogenaamde 'stemmingstheater. Zijn personages, de gewone mensen in afgelegen huizen op het Russische platteland, proberen zich doorheen het gehele toneelstuk te ontworstelen aan hun uitzichtloze of saaie situatie. Ze dromen van een betere toekomst en zijn vervuld van grote verlangens. Maar hun dromen zijn tevergeefs, ze zitten gevangen in een tredmolen van dadeloosheid, verveling en berusting. Geen andere schrijver dan Tsjechov heeft de Russische ziel zo onvergetelijk gestalte gegeven.
Het toneelwerk van Tsjechov heeft voor alles met stemming en sfeer te maken, dit is belangrijker dan hevige confrontaties of heftige strijd, zijn 'stemmingstheater' dat zich afspeeld in de huiselijke kring is herkenbaar en daarom ook zo succesvol. Iedereen heeft wel eens hoge verwachtingen die uiteindelijk niet gerealiseerd worden.

Een groot bewonderaar van deze eenvoudige vertellingen van Tsjechov was de schrijver Vladimir Nabokov, hij wijdt het eerste deel van zijn serie De kunst van het lezen dan ook aan Tsjechov en houdt hierin een pleidooi voor 'de magie van onbenulligheden' in de verhalen van Tsjechov.

'Die specifieke aandacht voor ogenschijnlijke trivaliteiten is van groot belang omdat die dankzij hun betekenisloosheid weer betekenis krijgen.' (Nabokov)

Nabokov had een hekel aan literatuur die meende een boodschap uit te moeten dragen, door het ontbreken van een plot zit er ook geen boodschap verstopt in veel van Tsjechovs verhalen.

In het leesclubartikel van De dame met het hondje in het Literatuurcafé kun je nog meer lezen over Tsjechov, en je kunt er ook ontdekken wat de lezers van zijn verhalen zonder plot vonden.
Of bekijk hier in een korte samenvatting wie Tsjechov ook alweer was.

Bronnen: 

* Geschiedenis van de Russische literatuur - Karel van het Reve
* Russische literatuurgeschiedenis deel 1 - Willem G. Weststeijn
* Kunst van het lezen; Tsjechov - Vladimir Nabokov
* Nikolaj Gogol
* De mysterieuze Gogol
* De verleiding van Gogol
* Tsjechovs stille esthetiek