Enige tijd geleden verscheen er hier op Literatuur onder de Loep het samenleesverslag van Naar de vuurtoren van Virginia Woolf. Dit bleek een roman met een prachtig verhaal en meerdere lagen. Inmiddels is onze nieuwsgierigheid volop gewekt en proberen we ons enthousiasme over te brengen. Her en der moeten we verwijzen naar recensies en andere artikelen, over Virginia Woolf raak je niet snel uitgesproken!  

Tekst: Tea en Hetty
Banner: Hetty

Virginia Woolf

De Britse schrijfster en feministe Virginia Woolf (1882-1941) werd geboren in een klassiek victoriaans gezin. Haar vader was een bekend literair criticus. Haar moeder overleed toen Virginia slechts 13 jaar oud was, dit vormde de aanleiding voor haar eerste zenuwinzinking, die de eerste van een lange reeks zou blijken te zijn. Vele jaren later liet ze in haar roman Moments of being doorschemeren dat zij en haar zus slachtoffer geworden waren van seksueel misbruik door hun halfbroers. Hoewel er thuis vele belangrijke en invloedrijke personen uit de victoriaanse literaire wereld over de vloer kwamen, had Virginia geen hoge pet van hen op, ze noemde ze bekrompen en opgeblazen. Virginia en haar zus mochten in tegenstelling tot hun broers geen opleiding aan Cambridge volgen, ze moesten genoegen nemen met de opleiding die ze in de studeerkamer van hun vader kregen.

Na de dood van hun vader verhuist Virginia met haar zus naar een huis in Bloomsbury waar ze het begin vormden van de intellectuele kring de Bloomsburygroep.
Vanaf 1905 maakt Virginia van schrijven haar beroep, aanvankelijk schreef ze voor het Times Literary Suplement, maar publiceert dan in 1915 haar eerste boek The voyage out. Hierna blijft Virginia romans schrijven en heeft succes zowel bij de literaire kritiek als bij het grote publiek. Veel van haar werk gaf ze zelf uit via de uitgeverij Hogarth Press. Hogarth Press was een door haar en haar man opgerichte uitgeverij om in eerste instantie haar radicale romans en politieke essays te publiceren op een moment dat geen andere uitgeverij dit wilde doen. Ze maakten hierbij gebruik van een kleine handdrukpers gewoon op de keukentafel. Ook publiceerden ze de eerste Engelse vertaling van de volledige werken van Freud.

Op 28 maart 1941 sterft Virginia door zelfmoord, ze verdrinkt in de rivier de Ouse vlakbij haar huis, haar zakken vol met stenen. Ze zou aanvoelen komen dat ze weer gek aan het worden was en wilde haar man daar niet mee belasten, dus kwam ze tot het drastische besluit om een eind aan haar leven te maken.

(Bron afbeelding: Virginia Woolf | Biography, Books, Death, & Facts | Britannica)

Haar werk

Virginia wordt beschouwd als een van de grootste en meest vernieuwende schrijvers van Engeland in de twintigste eeuw. Ze experimenteerde in haar werk veelvuldig met stream of consciousness, de onderliggende psychologische en emotionele motieven van haar personages en de verschillende mogelijkheden van een verbrokkelde vertelstructuur en chronologie.

In haar vroege werken zoals The voyage out (1915) was ze nog erg traditioneel maar in haar latere werken werd ze steeds vernieuwender, zoals in Mrs Dalloway (1925) en To the lighthouse (1927). Andere experimentele romans zijn Orlando (1928) en The years (1937). Ze schreef vele goede kritische essays en een paar echt feministische werken zoals A room of one’s own (1929). Verder schreef ze nog enkele korte verhalen en een biografie over een vriend, Roger Fry (1940).

In haar werk valt haar bijzondere gave op om zelfs de kleinste details op te merken en te beschrijven.

Toen Emerson (een van haar favoriete schrijvers) zei: ‘In het werk van een geniale schrijver herontdekken we onze eigen verwaarloosde gedachten’, bedoelde hij dat in het algemeen, maar hij beschreef precies wat Woolf zo bijzonder maakt.
(Bron: De ideeën van Virginia Woolf (theschooloflife.com))

Het was haar missie om met woorden zo goed mogelijk te beschrijven wie de mens werkelijk is, met al zijn kwetsbaarheden, verwarring en lichamelijke  gewaarwordingen. Hierdoor ontweek ze het schrijven over ziek zijn ook niet, een onderwerp waar schrijvers tot dan toe met een boog omheen gelopen waren. Daarnaast schuwde ze niet om de meest alledaagse zaken te beschrijven, maar deed dit wel op de voor haar gedetailleerde diepgaande manier. Virginia was zich uitermate bewust van het strakke keurslijf en de daarbij behorende rollen die mannen en vrouwen dwongen zich op een bepaalde manier te gedragen. Dit was iets waar ze niet achter kon staan, volgens haar moest ieder van beide seksen een beetje in zich hebben. Ze ziet ook dat de achtergestelde rol van de vrouw voor een groot deel bepaald wordt door het financieel afhankelijk zijn van de man, doordat de vrouw niet financieel onafhankelijk is, is het voor haar ook onmogelijk om echte vrijheid te kennen.

Bekijk ook eens deze video

Stream of consciousness

Stream of consciousness is een verhaaltechniek die bij fictie wordt toegepast om een veelvoud van indrukken weer te geven die zich spontaan aan het bewustzijn van een individu opdringen. De term werd in eerste instantie buiten de literatuur geïntroduceerd door psycholoog William James, hij beschreef de continue stroom van gedachten van een persoon, reflecties die voortvloeien uit observaties. De menselijke geest die voortdurend zonder enige logica verspringt van de ene naar de andere gedachte. Het was vervolgens May Sinclair die de term als eerste in de literatuur introduceerde.

In de literatuur wordt stream of consciousness weergegeven door gebruik te maken van monologue intérieur. De eerste vroege voorbeelden zijn al terug te vinden in het 18e -eeuwse werk van Laurence Stern, maar het werd in de 20ste eeuw met name toegepast door Engelse schrijvers zoals Dorothy Ridchardson, James Joyce en Virginia Woolf. Het meest bekende voorbeeld is Ulysess van James Joyce.

Met stream of consciousness bootst de schrijver het menselijk denken na door weergave van een ononderbroken stroom van ideeën, gevoelens, observaties en herinneringen. In tegenstelling tot verhalen met een conventionele plot kan het thema in stream of consciousness-verhalen ineens veranderen of het verhaal kan plots een andere richting uitgaan. Het volgt als het ware de grilligheid van de gedachten en gevoelens van de personages. De verteller richt zich slechts zelden rechtstreeks tot de lezer. In plaats daarvan onthult hij het karakter van zijn personages aan de lezer door weer te geven wat zich in hun hoofd afspeelt. Stream of consciousness-verhalen kunnen in de eerste of derde persoon geschreven zijn. Om de illusie van werkelijke gedachten te versterken, wordt niet elke gedachte afgewerkt of volledig uitgesproken. Vaak worden zinnen onderbroken, of 'springt' het personage op een totaal andere gedachte. Ook het weglaten van interpunctie en het fragmenteren van de tekst zijn kunstgrepen die de schrijver daartoe bewust toepast.
(Bron: Stream of consciousness - Wikipedia)

Bekijk dit filmpje voor een mooie uitleg over stream of consciousness

De uitreis

De uitreis, het eerste boek van Woolf, is duidelijk anders dan haar latere werk, minder experimenteel en vernieuwend. Ze is onmiskenbaar nog zoekende naar die stijl die haar latere werk zo beroemd zal maken. De uitreis kan, net als het later verschenen De jaren, een conversatieboek genoemd worden, maar mist toch iets van de kleurrijke schakeringen tussen converseren en reflecteren die we in De jaren wel tegenkomen. In De uitreis is de hoofdpersoon Rachel Vinrace op zoek naar haar eigen identiteit iets wat we later ook, maar dan veel sterker uitgewerkt, tegen gaan komen in Orlando. En hoewel de wisselwerking tussen plaats en geest minder subtiel uitgewerkt is dan in haar latere Mrs Dalloway, heeft Woolf hier wel echt een bewuste keuze gemaakt die haar verhaal versterkt. Juist door de plaats vrij anoniem te houden en niet tot in detail uit te werken versterkt Woolf de gevoelens van de Britse reizigers, ze lijken avontuurlijk te willen zijn, maar zijn dat diep van binnen helemaal niet. Ze zijn niet op zoek naar het onbekende, maar meer naar de avontuurlijke aard die de Britten vroeger bezaten toen ze de wereld veroverden. Daarnaast vormt het ondoordringbare woud een voorafspiegeling van de naderende dood van Rachel. In De uitreis zitten wel enkele schitterende beklemmende momenten verwerkt die al een voorbode zijn voor wat ze in haar latere werk zal gaan neerzetten, al komen ze door de chronologische opbouw nog niet volledig tot hun recht. En dat is ook gelijk hoe De uitreis gezien moet worden, als een opmaat voor alles wat Woolf later nog zal weten te perfectioneren.

Woolf heeft een boek willen schrijven over een jonge vrouw, Rachel, die zoekende is naar hoe ze haar volwassen leven vorm moet geven, maar eerlijk gezegd heeft ze geen idee. Ze heeft de woorden niet om haar ideeën en verlangens te uiten. Zich uiten is iets wat ze alleen in de muziek kan. Maar dat is een taal die de mensen om haar heen niet verstaan. Iedereen in haar buurt wil op zijn eigen manier wel moeite doen om haar te helpen, haar wijzer te maken, maar eigenlijk proberen ze meestal hun eigen visie aan haar op te dringen. Zo ook Mrs Dalloway, die in deze roman al opduikt als medereiziger en jaren later een eigen roman zal krijgen.

Rachels reis is een stoomcursus ‘ervaring.’ De kleine gemeenschap waarin ze terechtkomt toont haar het sociale leven dat ze nooit heeft gekend. Ze leert er zelf kijken en praten – zelf leven – maar haar verlangens en woorden worden ook door de gemeenschap bepaald.
(Bron: De uitreis van Virginia Woolf: 'Vijf lege sterretjes' - De Reactor - De Reactor)

Uiteindelijk zal blijken dat de dood van Rachel onvermijdelijk is, Woolf toont aan dat er voor iemand als Rachel in de wereld van dat moment geen plek is om haar eigen leven vorm te geven. Door haar te laten sterven gaf Woolf haar de stilte terug, de stilte die zo passend voor haar was.

Met dank aan deze schitterende recensie: De uitreis van Virginia Woolf: 'Vijf lege sterretjes' - De Reactor - De Reactor

Jacobs kamer

Jacobs kamer is een voorstudie van het beroemde Mrs Dalloway, waarin de Eerste Wereldoorlog een belangrijke rol speelt. Het is de coming-of-age story van een student die zijn einde vindt in de loopgraven. Een weemoedige roman waarin Woolf succesrijk experimenteerde met de techniek van de stream of consciousness.

Dit boek verscheen eerder als bespreekboek bij Het klassieker genootschap, daar willen wij hier dan ook graag naar verwijzen: Jacobs kamer - Virginia Woolf | Hebban.nl

Mrs Dalloway

Hoewel Mrs Dalloway in Engeland al in 1925 gepubliceerd werd duurde het nog tot 1980 voor er een Nederlandse vertaling verscheen.

Het hele verhaal speelt zich af op één zomerse Londense dag in 1923, en lijkt hiermee geïnspireerd te zijn op Ulysses van James Joyce. Mrs Dalloway is de eerste roman van Woolf waarbij ze, net als Joyce in Ulysses deed, veelvuldig gebruik maakt van de stream of consiousness techniek. Hierbij beperkt Woolf zich niet zoals vele andere schrijvers uit haar tijd tot één personage, maar past deze stream of consiousness toe bij meerdere personages en ze schakelt ook zonder enige aankondiging tussen de verschillende karakters, soms midden in een zin. Dit werkt verwarrend maar geeft het verhaal ook vaart mee, soms zo veel vaart dat je als lezer bijna voorbij gaat aan wat Woolf nu precies wil zeggen, aan wat haar boodschap eigenlijk is.

En kritische boodschappen heeft ze wel degelijk verwerkt in haar verhaal, ze hekelt de ondergeschikte rol die de vrouw destijds had in de Engelse samenleving. Een samenleving waarin de vrouw nog altijd in de eerste plaats gezien wordt als echtgenote van en niet als een zelfstandig persoon. Een ander punt van kritiek is dat er nog altijd zo geworsteld wordt (ook door haarzelf) met lesbische gevoelens, omdat deze door de samenleving nog altijd niet geaccepteerd worden. Ook uit ze kritiek op de geestelijke gezondheidszorg zoals die destijds in de meeste westerse landen was, dit doet ze door een aan shell shock lijdende oorlogsveteraan als personage in haar verhaal op te nemen. Ze toont aan hoe de klachten van deze oorlogsveteraan niet erkend worden en een volstrekt verkeerde behandeling geadviseerd wordt, iets wat uiteindelijk tot zijn zelfmoord zal leiden. Het was de tijd waarin de ideeën van Freud nog niet algemeen geaccepteerd werden en PTSD en PTSS nog niet bekend waren.

Deze drie punten van kritiek lijken slechts in de zijlijn aanwezig te zijn bij een verhaal dat over de voorbereidingen op een feest lijkt te gaan. Maar ze komen samen in de monologue intérieur van de hoofdpersoon Clarissa op de avond van het feest en blijken dan ineens de punten te zijn waar het hele verhaal om draait.

Met dank aan de mooie recensie van Cies:  Recensie van Cies over Mevrouw Dalloway | Hebban.nl

De uren

Mrs Dalloway, het boek van Virginia Woolf had in eerste instantie The Hours als titel en was haar antwoord op de roman Ulysses van James Joyce. Woolf had nogal wat kritiek op Joyce’s Ulysses, later kwam ze daar op terug. Beide romans spelen zich af binnen één dag, net als De Uren van Michael Cunningham. The Hours is een Brits-Amerikaanse dramafilm uit 2002, geregisseerd door Stephen Daldry. De hoofdrollen worden vertolkt door Nicole Kidman, Meryl Streep, Julianne Moore en Ed Harris. Het scenario is gebaseerd op het gelijknamige boek van Michael Cunningham. De film focust zich op drie vrouwen uit verschillende generaties, wier levens met elkaar zijn verbonden door de roman Mrs. Dalloway van Virginia Woolf. De film kreeg overwegend lovende kritieken en werd voor negen Oscars genomineerd.

Het thema in De Uren is het onvermogen van de vrouwen om hun leven zin te geven. De proloog van het boek is de voorbode van wat er komen gaat, Virginia loopt met haar jaszakken vol stenen het water in en pleegt zelfmoord. Een aangrijpend begin en erg beeldend en gedetailleerd beschreven.

Door het verspringen van tijd, personages en namen die dubbel voorkomen, bestaat de kans dat je af en toe even moet terugbladeren. Dat hoeft geen probleem te zijn, integendeel, het is een prachtige ode aan Virginia Woolf en het geeft Mrs Dalloway een extra dimensie.

Dit is de trailer van de film The Hours

Naar de vuurtoren

Over Naar de vuurtoren hebben we hier op Literatuur onder de Loep al eerder geschreven, het boek kreeg een heel eigen artikel. We volstaan nu dan ook met enkel een verwijzing naar dit artikel: Buddyread: Naar de vuurtoren - Virginia Woolf | Hebban.nl

Orlando

De feministische klassieker Orlando is geïnspireerd op de tumultueuze familiegeschiedenis van de aristocratische dichter en romanschrijfster Vita Sackville-West, Woolfs minnares en goede vriendin, en wordt vaak gezien als haar meest populaire roman. Orlando is veel sprankelender en levendiger geschreven dan de eerdere romans van Woolf. Het lijkt alsof Woolf zich bij het schrijven van Orlando meer vrijheid permitteerde dan ze bij het schrijven van haar eerdere romans had. Het boek beschrijft het leven van de dichter Orlando die gaandeweg het boek verandert van man in vrouw en eeuwenlang leeft. Orlando ontmoet zo alle bekende figuren uit de Engelse literatuurgeschiedenis.

Orlando wordt geboren als edelman in het Engeland van Elizabeth I. Op ongeveer 30 jarige leeftijd ondergaat hij een mysterieuze geslachtsverandering, hij valt in een dagenlange slaap en wordt wakker als vrouw. Orlando leeft vervolgens nog 300 jaar voort als vrouw zonder merkbaar ouder te worden.

Orlando is een roman vol met verwijzingen naar lesbische en biseksuele ondertonen, Woolf onderzoekt duidelijk de aard van genderverschillen en seksuele identiteit. Hoewel Woolf zich niet waagt aan een expliciete beschrijving van homoseksualiteit, impliceert Orlando’s geslachtsverandering een liefde die over het hele geslacht reikt. Volgens Vita’s zoon Nigel Nicolson kan Orlando beschouwd worden als een grote liefdesbrief van Woolf aan zijn moeder.

Nigel Nicolson , de zoon van Sackville-West, schreef: "Het effect van Vita op Virginia is allemaal vervat in Orlando , de langste en meest charmante liefdesbrief in de literatuur, waarin ze Vita verkent, haar door de eeuwen heen weeft, haar weggooit van het ene geslacht naar het andere, speelt met haar, kleedt haar in bont, kant en smaragden, plaagt haar, flirt met haar, laat een sluier van mist om haar heen vallen."
(Bron: Orlando: een biografie - Wikipedia)

De golven

De golven verscheen in een Nederlandse vertaling in 1985, 54 jaar nadat het origineel uitgebracht werd. De worsteling waarmee Woolf dit boek schreef wordt duidelijk in Schrijversdagboek

'Alles loopt aardig gesmeerd, eenvoudig, vlug en efficiënt – op mijn gestuntel met The Waves na. Na verwoede pogingen schrijf ik twee bladzijden flagrante onzin neer; van elke zin schrijf ik variaties; compromissen; slechte probeersels; mogelijkheden; tot mijn schrijfboek eruit begint te zien als de droom van een krankzinnige.'

 De golven beschrijft het leven van een vriendengroep bestaande uit drie vrouwen en drie mannen met als externe verbindend personage Percival. In negen delen wordt hun verhaal verteld, beginnend met de kindertijd. Elk deel start met een cursief gedrukte sfeerschets van het deel van de dag, heel mooi en poëtisch lees je over de natuur, de tijd, de golven en krijg je een impressie van de omgeving.

Een eenvoudig boek kun je dit niet noemen, maar wel erg de moeite waard om erin te duiken en te genieten van Woolfs schrijfstijl. De zes personages spreken zich uit door middel stream of consciousness, een mooie techniek om in de gedachten van de zes te kunnen kijken en een idee te krijgen wat hen beweegt. De actualiteit wordt zijdelings aangestipt door Percival naar Indië te laten gaan en zodoende de positie van Groot-Brittannië als kolonisator mee te laten spreken.

Behalve vriendschap en relaties is kunst een belangrijk thema. Kunst zou een remedie kunnen zijn tegen de zinloosheid van het leven, maar deze theorie wordt verworpen door een van de zes, Bernhard, de man met literaire ambities. Net als Woolf ziet hij het leven als een serie gebeurtenissen waarvan de belangrijkste gemarkeerd dienen te worden, niet per persoon, maar vanuit het gezichtspunt van de relaties uit de omgeving. 

De jaren

The Years (De jaren) van Virginia Woolf verscheen in 1937. Het oorspronkelijke idee was dat het een vervolg zou worden  op A Room of One’s Own (1929), maar dan met het accent op vrouwen met ‘gewone’ levens en beroepen, vrouwen van verschillende leeftijd en klasse. Uiteindelijk zijn de maatschappijkritische essays geschrapt en bleven er 11 hoofdstukken over waarin sociale thema's wel genoemd worden, maar niet bekritiseerd. Deze onderwerpen zijn in de verhalen opgenomen: Eleanor zet zich in voor de armsten, ze werkt in de organisatie van een liefdadigheidsinstelling, die de leefomstandigheden van deze groep wil verbeteren, Rose strijdt voor vrouwenrechten, als activiste belandt ze zelfs in de gevangenis, Delia is voorstandster van Iers zelfbestuur. 

Een zeer herkenbaar thema is tijd, de beierende klokken passen goed bij de titel en de prachtige beschrijvingen van licht geven de sfeer subtiel weer van de personages en hun omgeving. Het is een roman over vergankelijkheid in al z'n facetten. Welke keuzes worden er gemaakt en wat zijn daar de gevolgen van? Maakt het uit of je man of vrouw bent? Wat is de relatie tussen politieke, historische gebeurtenissen en bepalen die wellicht het leven? Tegelijk is het een melancholisch boek waarin Virginia Woolf zichzelf laat zien in al haar kwetsbaarheid en ook de lezer een spiegel voorhoudt.

Meer lezen over Virginia Woolf

* Karakters -> Portret: Virginia Woolf

* RoSa -> Virginia Woolf - Baanbrekende Britse auteur van het twintigste eeuwse modernisme

* De groene Amsterdammer -> Van wie is Virginia Woolf?

* De reactor -> De uitreis van Virginia Woolf - vijf lege sterretjes

* De leesclub van alles -> recensie Orlando

* Rainbow -> 5x waarom je Virginia Woolf moet lezen

Bronnen: 

* Wikipedia -> Virginia Woolf

* Wikipedia -> Stream of consciousness

* The school oflife -> De ideeën van Virginia Woolf

* Hebban -> recensie Mevrouw Dalloway

* De reactor -> De uitreis van Virginia Woolf - vijf lege sterretjes

* Wikipedia -> Orlando: A biography

* Sparks notes -> Virgina Woolf and Orlando background