Willem, die Madocke maecte,

Daer hi dicken omme waecte,

Hem vernoyde so haerde

Dat die avonture van Reynaerde

In dietsche was onvolmaekte bleven,

Die Arnout niet hevet vulscreen,

Dat hi die vijte van Reynaerde dede soucken

Ende hise na den walschen boucken

In dietsche dus hevet begonnen

Nee, dit is niet een of ander hedendaags Nederlands dialect maar de begintekst uit Van den vos Reynaerde in het Middelnederlands. Welke ik in die hoedanigheid aan het lezen ben. Ene Willem stelt zich hier voor als de auteur van Reynaert en verwijst naar een eerder werk, de Madoc die in zijn tijd, de dertiende eeuw, zeer bekend moet zijn geweest omdat de verwijzing daarnaar als een soort aanbevelingsbrief naar de lezer is. Toch is er van Madoc, helaas zou ik haast zeggen, geen overlevering bekend. Verder geeft de auteur aan dat hij het werk van een zekere (onbekende) Aernout voortzet die ermee begonnen was het verhaal in het Nederlands op te schrijven, maar dit om de een of andere reden niet heeft kunnen afmaken.

Van den vos Reynaerde is een, in hiërarchische maatschappij levend, heldendicht bestaande uit 3472 versregels. Het bijzondere van het verhaal is dat de personages dieren zijn die een afspiegeling zijn van de middeleeuwse (hof)maatschappij. Juist doordat het verhaal vanuit de dieren wordt verteld, werd het voor de schrijver mogelijk om, indirect en zonder mensen bij naam te noemen, commentaar of kritiek te geven op machtige personen zonder te hoeven vrezen voor represailles. Daardoor krijgt niet alleen de lage stand, maar ook de adel en de geestelijkheid het flink te verduren in het verhaal. Via een allegorische, kritische spiegel worden priesters afgeschilderd als dat zij zich niet aan hun celibaat houden, adel als incompetent en lui, en de lage stand als primitievelingen. Juist door de speaking names wordt het satirische gehalte van het verhaal nog eens vergroot, doordat ze verwijzen naar verscheidene zonden. Zo kan de vrouw met de naam Vuilemaerte gezien worden als iemand die graag het bed deelt met mannen. In de naam Ogerne kun je dan weer de uitspraak "O gerne" verstaan, wat aan een prostituee doet denken. En ook de priester vrouw 'Julooke', " Jou lok ik", geeft aan dat ze een vrouw is van lage stand. Zelfs Ysengrijn (een van de voornaamste onderdanen van koning Nobel) zijn vrouw, Haersinde heeft een dubbelzinnige naam: 'Haar zint het'. En Ysengrijn zelf staat voor schijnheilig. Cuwaert (van de de haas) betekent lafaard, een angsthaas. En wat dacht je van Reynaerde/Reinaert zelf: niet rein van aard.  En zo kan je er veel meer vinden.

Foto afkomstig van robscholtemuseum.nl

Zoals ik al eerder aangaf is Van den vos Reynaerde een heldendicht. Dat de vos in dit verhaal het hoofdpersonage is, maakt het dan ook zo ironisch. De vos werd in de middeleeuwen namelijk gezien als de verpersoonlijking van de duivel, een roofdier dat hondsdolheid kon veroorzaken, en veel schade kon aanrichten. Het was daardoor een niet graag geziene gast. Als kippendief kon hij op het platteland honger en zelfs voedseltekort betekenen. Maar juist een van de voorwaarden van de middeleeuwse roman was dat het hoofdpersonage lovend werd omschreven, met verwijzingen naar vroegere heldendaden als in het oog springende kwaliteiten.  In Van den vos Reynaerde doet de auteur dit ook, maar dan met het tegenovergestelde: door de doortrapte, boosaardige, onheilspellend listen van Reynaerde weer te geven die hij in het verleden, en heden heeft uitgehaald.

Het verhaal gaat over Koning Nobel, de leeuw (de koning der dieren) die een een hofdag houdt. Zoals in elke hoofse maatschappij is het ook voor de dieren belangrijk elkaar hoffelijk en met respect toe te spreken en te handelen. Alleen Reynaert heeft zich niet aan deze gedragscode gehouden en de onderdanen beklagen zich bij koning Nobel. Die beveelt dat Reynaert naar het hof moet komen. Maar deze heeft door waar zijn komst aan het hof toe zal leiden en komt niet opdagen. Koning  Nobel stuurt tot drie keer toe een bode naar Reynaert om hem te gebieden mee te gaan. Maar door list en bedrog en door in te spelen op de zwakten van ieder van hen, als gulzigheid en hebzucht ontkomt Reynaert telkens aan zijn straf. Zelfs koning Nobel zelf zal hij te slim af zijn.

De middeleeuwse lezer kon het verhaal opvatten als een leerzame satire doordat het wordt verwezen op de zeven zonden: hebzucht, ijdelheid, lust, jaloezie, gulzigheid, luiheid, boosheid. Welke de dieren ieder afzonderlijk belichamen waarop Reynaerde zijn listen dan aanpast, zodat ze toehappen. De kritische satire van dit verhaal kan dan worden omgezet naar de hoofse mensenmaatschappij. 

In eerste instantie heb ik het verhaal in het Nederlands gelezen, die het meest dicht bij de oorspronkelijkheid van het gedicht blijft. Dit viel me op zich een beetje tegen. Het verhaal eindigde niet op rijm, waardoor het voor mijn gevoel een flauw afschijnsel wordt van het originele verhaal op rijm. En ondanks dat ik een liefhebber ben van een open eind bij een verhaal, gaf het bij Van den vos Reynaerde een onbevredigend gevoel. Alsof het verhaal abrupt werd beëindigd. Daardoor heb ik voor de hedendaagse Nederlandse versie drie sterren gegeven. Ondanks dat bij de middeleeuwse versie het eind niet anders zal zijn ben ik toch benieuwd of het rijmgehalte het verhaal toch nog een sterwaardering omhoog kan brengen. Daarom lees ik Van den vos Reynaerde nu in het Middelnederlands.

Lees je mee?

Van den vos Reynaerde in het Middelnederlands waarbij in de kantlijn verklarende woordenlijst is toegevoegd.

Lees je hem liever in het Nederlands dan kan dat ook.

(Geraadpleegd zijn Wikipedia en mijn Letterkunde opleiding van de Open Universiteit)