Johan Fretz: 'Mensen zijn geneigd voor een ander in te vullen waar hun roots liggen'
Onder de paramariboom
Johan Fretz
Al van jongs af aan wordt Johannes Fretz gevraagd waar hij vandaan komt, waar hij écht vandaan komt. Maar pas wanneer hij wordt uitgenodigd om op te treden in Paramaribo en hij samen met zijn moeder naar haar geboortegrond vliegt, vraagt hij zich dat zelf voor het eerst af. Suriname roept meer herkenning in hem op dan hij voor mogelijk had gehouden en het is tijd om de demonen van zijn familie voor eens en altijd te begraven.
'Zelf vind ik de vraag of het waargebeurd is helemaal niet belangrijk.'
Je noemt Onder de paramariboom je 'oerwerk'.
Het is voor mezelf het belangrijkste wat ik heb geschreven, en waarschijnlijk ooit zal schrijven. Dat voelde ik al ergens terwijl ik ermee bezig was. Ook al was ik nog maar dertig.
Waarom voelde het zo belangrijk?
Ik had echt iets te vertellen. Iets waar anderen wat aan kunnen hebben.
Hoe werd het boek in 2018 ontvangen?
Het leek te floppen, er gebeurde weinig. Een krant was kritisch. Maar na een tijdje kreeg ik steeds meer DM's (privéberichten op sociale media, red.) van tieners en studenten die enthousiast waren. Blijkbaar vertelden mensen elkaar erover. En in 2019 won het plotseling de Nederlandse Boekhandelsprijs. Toen ging het hard. Ik trad op in volle boekhandels en op literaire festivals.
En nu, zes jaar later, staat het centraal in de campagne Heel Nederland Leest.
Het is een gift that keeps on giving. Of zoals ik graag zeg: een boom die maar blijft groeien. Als schrijver hoop je natuurlijk dat het zo loopt, maar je probeert er niet mee bezig te zijn. Als het wel gebeurt, is dat fantastisch. Ik ben heel trots.
Waarom spreekt je roman mensen zo aan, denk je?
Het is een universeel verhaal, over iemand die met zijn oorsprong in het reine moet komen. Johannes is daar tot zijn 29e niet mee bezig geweest. Hij is geboren en opgegroeid in Nederland, met een witte vader en een zwarte, Surinaamse moeder. Hij vindt zichzelf vooral op zijn vader lijken. Hij ziet zichzelf als een echte Hollander. In het boek gaat hij een week naar Suriname.
Het begint ermee dat hij op het vliegveld van Paramaribo landt. De piloot zegt vervolgens iets opvallends tegen hem.
Inderdaad.
Maar voor we over het verhaal verder praten, er zijn veel overeenkomsten tussen jou en Johannes. Jullie hebben dezelfde ouders, dezelfde jeugd gehad, en jij hebt Suriname ook pas op je 29e voor het eerst bezocht. Toch is het een roman. Hoe zit dat?
Ik wilde vooral een goed verhaal vertellen. Dan was het belangrijk dat ik de juiste vorm zou kiezen. Als schrijver heb ik nagedacht: hoe maak ik die grote gedachtespinsels kleurrijk en levendig? Hoe breng ik over wat ik graag over wil brengen? Dan zou ik echte gebeurtenissen moeten herschikken en soms aanpassen. Fictie gaf me die vrijheid.
Wat heb je bijvoorbeeld aangepast?
Johannes maakt alles mee tijdens een reis van één week. Zelf heb ik er drie reizen voor nodig gehad. Ik heb er ook dingen bij verzonnen. Zoals bepaalde bijpersonages, en het hoofdstuk over de moskee en de synagoge. Maar weet je, zelf vind ik de vraag of het waargebeurd is helemaal niet belangrijk.
Niet?
Veel belangrijker is de vraag of het verhaal 'waarachtig' is: echt en oprecht. Als lezer voel je dat, als het goed is. Je voelt dat de schrijver niet stiekem een boze PVV'er is.
Ja, dat voel je.
Dat die twee gebedshuizen pal naast elkaar staan is trouwens niet verzonnen. Dat is uniek in de wereld. In Paramaribo leven verschillende religies vreedzaam zij aan zij. De scène die ik heb bedacht, benadrukt dat alleen maar.
'Dit verhaal gaat over je oorsprong en die kan overal zijn.'
Terug naar de piloot. Wat zei hij tegen je? Eh, tegen Johannes?
Tegen ons beiden zei de piloot, een zwarte man: 'Welkom thuis, jongen.' Geweldig, toch? Je denkt dat je als vreemdeling aankomt, en dan dát. Het leek me een sterke openingsscène, omdat je als lezer meteen weet: hou je vast jongen, je wordt een rabbit hole ingesleurd waar je voorlopig niet uitkomt.
In het boek komen inderdaad meer van zulke situaties voorbij.
Ik werd geconfronteerd met hoe anderen mij zagen. Mensen zijn geneigd voor een ander in te vullen waar hun roots liggen, hun wortels. Hun oorsprong.
Waarom bezocht je Suriname pas relatief laat?
Vroeger hadden we er thuis het geld niet voor. Later speelde mee dat ik mijn moeder wegduwde. Ik heb een liefdevolle jeugd gehad, maar er waren ook roerige periodes als gevolg van haar mentale problemen. Als kind categoriseer je dingen. Het was met mijn moeder complex, dus werd Suriname ook complex. Ik duwde ook Suriname weg. Was mijn moeder uit Volendam gekomen, dan had ik Volendam weggeduwd.
Had de roman zich net zo goed in Volendam af kunnen spelen?
Ja! Dit verhaal gaat over je oorsprong en die kan overal zijn.
Johannes ontmoet veel kleurrijke locals, waaronder wat familieleden. Via hen leert hij zelfs zijn overleden opa kennen. Na een paar dagen komt Johannes' moeder ook over uit Nederland.
Mijn moeder was ontzettend lang niet in Suriname geweest. Op haar negentiende vertrok ze naar Nederland, met grote dromen. Het was bijzonder om haar in haar moederland te zien.
Wat is ze een grappige vrouw.
Overvloedig, eigenwijs, gevoelig en humoristisch. Ze kan ook erg om zichzelf lachen, net als ik. Een prettige eigenschap als je aan de andere kant zo vurig kunt zijn. Je moet het leven serieus nemen, maar jezelf niet altijd.
Er zit sowieso veel humor in het boek. Clyde die Johannes rondrijdt wil president worden.
Humor is een middel om bij het hart te komen. Misschien is het boek mede daardoor gaan resoneren, heeft het daarom zoveel lezers bereikt. Ik lees zelf ook graag literatuur waar humor en plezier in zit.
Wie vind je zelf een goede schrijver?
Herman Koch vind ik fantastisch. Er wordt soms onterecht op zijn romans neergekeken, omdat ze 'toegankelijk' zijn. Dat woord gebruiken mensen vaak negatief. Ik noem het liever 'helder'. Het is alsof je Ajax ziet spelen: tik-tak, tik-tak. Oogstrelend. Het lijkt heel makkelijk, maar dat is het juist niet. Helder schrijven is een kunst.
Hoe heb jij dat gedaan?
Ik heb geprobeerd tempo en ritme aan te brengen, alsof het een partituur is. Hoe laat ik het knetteren? Hoe laat ik het dansen? Daar heb ik over nagedacht. Ik wilde dat het verhaal de lezer bijna lijfelijk mee zou voeren.
Heb je je moeder beter leren kennen door je reizen naar Suriname?
Ja, het diepste van haar wezen ben ik veel beter gaan begrijpen. Op haar negentiende emigreerde ze naar Nederland: Veenendaal De Klomp. Toen ik in dat tropische land rondliep, besefte ik pas echt hoe groot dat contrast is. Ze kwam in een totaal andere wereld terecht.
'Het was met mijn moeder complex, dus werd Suriname ook complex.'
Wat begrijp je nu aan haar wat je eerst niet begreep?
Waarom ze af en toe best wel negatief was over Nederland, bijvoorbeeld. 'Jullie begrijpen dat niet,' zei ze dan tegen mijn vader en mij.
Wat hebben jouw reizen naar Suriname met je gedaan?
Het was letterlijk helend. Je bent completer als je weet waar je wortels beginnen. Ik ben blij dat ik dit heb meegemaakt voordat ik vader werd.
Waarom?
Je geeft het leven door. Mijn kinderen moeten zichzelf ook leren kennen. Het helpt als hun vader weet wat zijn oorsprong is: het is ook hun oorsprong.
Over je kinderen gesproken. Er zit ook een liefdesverhaal in Onder de paramariboom. Johannes heeft wel direct wat vooroordelen over de blonde Jaantje.
Hij denkt: o, weer zo’n wit verwend backpackmeisje. Ook hijzelf vult voor anderen in wie ze zijn. Vooroordelen hebben is menselijk. Ze verschillen van gewicht; het is natuurlijk zwaarder als iemand denkt: o, een zwarte, die werkt niet hard, dus neem ik hem niet aan voor deze baan. Maar het principe is hetzelfde.
Er ontstaat iets tussen die twee. Wat waargebeurd is laten we dan maar in het midden. Maar jij hebt nu twee kinderen met Swaan.
James van zes en Leah van drie.
Johannes dacht als kind dat zwarte mensen uit de paramariboom kwamen, dat ze daar groeiden. Zijn moeder vertelde dat hem. Wat vertel jij James en Leah?
Gewoon dat oma uit Suriname komt. En dat hun moeder half Hongaars is, en hun opa half Duits. James zei laatst tegen zijn zusje: 'Wij zijn wel vier landen, Leah!' Heel schattig. En mooi dat hij er trots op is.
Mensen zullen ook voor je kinderen invullen wat hun wortels zijn.
Bovendien op heel verschillende manieren, want ze zien er heel verschillend uit. James heeft mijn huids- en haarkleur. Leah is precies haar moeder: blond met blauwe ogen. James zal wellicht meer met zijn oorsprong bezig zijn, gewoon omdat hij er vaker door anderen aan wordt herinnerd.
Zien ze dat uiterlijke verschil zelf ook?
Het is James opgevallen, maar ze vragen zich nooit af of ze broer en zus zijn. Dat maakt mij trots. In deze tijd is het problematisch om 'meerkleurig' te zijn, maar thuis is het heel normaal.
Waar hoop je dat lezers over nadenken als ze je boek uit hebben?
Toch over die oorsprong. Misschien komt je moeder uit Friesland en bedenk je dat je daar eens naartoe wilt. Niet zozeer therapeutisch. Maar het is waardevol om in te zien dat je een schakeltje bent in een steeds langer wordende ketting. Verder hoop ik gewoon dat lezers het verhaal mooi of grappig vinden. Of dat een scène ze voor altijd bijblijft.
'Vooroordelen hebben is menselijk. Ze verschillen van gewicht, maar het principe is hetzelfde.'
Heel Nederland Leest
Vanaf 1 november haal je Onder de paramariboom gratis op bij de Bibliotheek, of je leest direct het volledige verhaal in de Goed Verhaal-leesapp. De hele maand tourt auteur Johan Fretz door Nederland om te vertellen over zijn roman, worden er activiteiten georganiseerd die ook in verband staan met 50 jaar onafhankelijk Suriname en kun je meepraten op Hebban.
Auteursafbeelding: © Anne Stulic
