Het Jasje #11 - Omslag in boekenland
André van Dijk is grafisch ontwerper en boekvormgever. Daarnaast recenseert hij literatuur en beeldende kunst voor diverse culturele media. Door te schrijven over boekomslagen - de verpakking van het geschreven woord - brengt hij deze twee werelden bij elkaar.
In de zaterdagse Volkskrant wordt gedurende de zomermaanden een aantal ontwerpers van boekomslagen geportretteerd. Een interessante invulling van het beperkte aantal boekenpagina's: een gesprekje met de makers van de verpakking. Iets over achtergronden, werkwijze en inspiratiebronnen. Met een paar voorbeelden uit eigen koker.
Ontwerper Ron van Roon (1953) verhaalt over zijn eerste omslagen voor de toenmalige Uitgeverij Bert Bakker en de ontwerpen waar hij door beïnvloed werd. Vooral de Nederlandse uitgave van Umberto Eco's De naam van de roos, in 1983 verschenen, ligt nog vers in zijn geheugen. Dat omslag – van ontwerper Gerard Hadders (1954) van het toenmalige Rotterdamse ontwerperscollectief Hard Werken – is inmiddels uitgegroeid tot een iconisch ontwerp en zorgde voor een opvallende beweging in de grafische én in de literaire wereld. Genoeg reden om daar eens in te duiken.
Umberto Eco wist met zijn roman een wereldwijde megaseller af te leveren. Vertaalrechten in vrijwel ieder taalgebied en torenhoge verkoopcijfers. De verwikkelingen van de monnik William van Baskerville en zijn metgezel Adson in de mysterieuze kloosterbibliotheek hebben vele lezers tot de laatste letter geboeid gehouden. Gelaagd proza met diepgaande verwijzingen, vermengd met thriller en fantasy, in een historisch decor: Dan Brown en J.K. Rowling hebben er hun voordeel mee gedaan.
Een voor de hand liggende en veilige optie: zo dicht mogelijk op de oorspronkelijke beeldtaal gaan zitten.
Dat historische aspect is door ontwerpers wereldwijd gebruikt om te verwerken in het omslag. Een vanzelfsprekende aanpak die een mooi inzicht geeft in de gedachtegang van de makers. In de Engelstalige editie van Uitgeverij Picador is gekozen om een zo authentiek mogelijke weergave van een middeleeuws manuscript te maken. Een voor de hand liggende en veilige optie: zo dicht mogelijk op de oorspronkelijke beeldtaal gaan zitten. Het wolkerige perkament als ondergrond, de zorgvuldig (maar toch nog vrij knullig) gekalligrafeerde titel en blurbs, eenvoudige beginkapitalen die uitlopen in een minimalistische rozenstengel. Dit omslag heeft geen enkele conceptuele of creatieve kracht, de ontwerper is de uitdaging uit de weg gegaan en heeft genoegen genomen met een nagestreefde kopie van een herkenbaar voorbeeld.
De originele Italiaanse editie van Uitgeverij Romanzo Bompiani laat een heel ander beeld zien. Hier is geen verwijzing naar historische bronnen gebruikt, maar een ontwerp gemaakt dat het gemiddelde ontwerpklimaat in 1980 vertegenwoordigt. Grote vlakken, harde kleuren en correct geplaatste typografie. Als concept is een weergave van het hoofdgebouw van het klooster ingevoegd. De basisvorm van de plattegrond is door de ontwerper ingevuld met een lijnenspel dat een labyrint moet voorstellen, een grafisch beeld dat de zoektocht naar de waarheid in het verhaal weergeeft. De kapitale typografie toont nog een voorzichtige link met klassieke tijden, een centrale positie voor letters die lijken te twijfelen tussen schreef en schreefloos.
Ontwerper Gerard Hadders slaat een nieuwe weg in en heeft de beide voorgaande concepten, min of meer onbewust, verenigd tot een nieuwe oplossing. In zijn ontwerp voor Uitgeverij Bert Bakker is hij op zoek gegaan naar een zweem van middeleeuwse sferen zonder te vervallen in het cliché van de kalligrafie. Tegelijkertijd ontstaat er een modern beeld (1983!) door de onevenwichtige typografie haast vrijblijvend in elkaar te laten overlopen. Toch ziet de aandachtige kijker de zorgvuldigheid waarmee de letters geplaatst en ingekleurd zijn. De kwaliteit en de impact van dit barokke omslag worden verder versterkt door de afbeelding van het kloosterminiatuur en de versierde beginkapitaal in de titel. Overdadig ontworpen, maar met uiterste precisie gecomponeerd. Noem het eclectisch of postmodern, de verschillende werelden die hier in elkaar overvloeien vormen een omslag dat uitzonderlijk goed past bij de inhoud en de positie van de roman.
Mede door deze verschijning werd de toon gezet voor een nieuwe beweging in de grafische vormgeving. De traditie, die nog gedomineerd werd door de strenge zakelijkheid uit de voorgaande decennia, ging overboord en maakte plaats voor een cultuur die brak met alle regels. Een eigenzinnige en creatieve vormentaal was het gevolg. Dat kunnen we met recht een mijlpaal noemen, terwijl anno 2017 al vele golfbewegingen deze ommezwaai hebben overspoeld. 
