Jane Austen - literatuur 'by a lady'
'It is a truth universally acknowledged, that a single man in possession of a good fortune, must be in want of a wife.' – openingszin van Pride & Prejudice (Trots en vooroordeel)
Vrouwen die aan de man moeten raken, vooroordelen, miscommunicatie, mislukte koppelpogingen. De zes romans van Jane Austen staan er bol van. En toch is er een ding zeker als je een van die boeken oppakt: er zal – hoe dan ook – getrouwd worden.
Het moet een van de redenen zijn dat de boeken, tweehonderd jaar na de dood van de schrijfster, nog steeds populair zijn. Veel lezers, en ook kijkers (de verhalen van Austen zijn vele malen verfilmd), weten wat ze kunnen verwachten. Of, zoals Paul Franssen, universitair docent Engelse Letterkunde aan de Universiteit Utrecht, schrijft 1: ‘De meeste verfilmingen, zowel die van de BBC als die uit Hollywood, zijn kostuumdrama’s, gericht op een hoofdzakelijk vrouwelijk kijkerspubliek, dat van Jane Austen nostalgie en romantiek verwacht.’
'Kunnen we haar werk en de schrijfster zelf dan ook als feministisch beschouwen?'
En tóch is Austen zoveel meer dan dat. ‘Een van de misvattingen over de romans van Austen is de veronderstelling dat boeken over luchtige onderwerpen zelf ook lichtgewichten zijn,’ schrijft Fiep van Bodegom in een artikel voor De Groene Amsterdammer 2. Niets is minder waar. Austen bracht vele onderwerpen ter sprake, traditionele zoals liefde en onderwijs, maar ook gewaagdere thema’s als klassenverschillen en zelfs kolonialisme. Maar het is vooral de sociale kwetsbaarheid en financiële afhankelijkheid van jonge vrouwen in de laat achttiende, begin negentiende eeuw die Austen voor het voetlicht brengt. Kunnen we haar werk en de schrijfster zelf dan ook als feministisch beschouwen?
Verbroken verloving
Hoewel sommigen zich afvragen hoe een auteur die schrijft over het sluiten van huwelijken als belangrijkste doel in het leven ooit een feministe zou kunnen zijn, zocht Jane Austen de grenzen op van wat wel en niet sociaal geaccepteerd werd. En niet alleen in haar werk. Jane Austen bleef haar veel te korte leven (ze stierf op haar eenenveertigste aan een onbekende ziekte) ongehuwd. Niet omdat zij de kansen niet had: ze flirtte met een neef van een goede vriendin (een huwelijk zat er door beider slechte financiële situatie niet in) en was zelfs een dag verloofd – na een nachtje slapen wees ze het huwelijksaanzoek toch nog af, vermoedelijk omdat er geen liefde in het spel was.
In Austens tijd was het bovendien niet gewoon om als vrouw te schrijven en te publiceren. Haar broer hielp haar de verhalen te verkopen aan een uitgever, die anoniem gepubliceerd werden – de boeken kregen wel het opschrift ‘by a lady’. Pas na haar dood werd Austen bekend als auteur van de verhalen. Schrijven en daar zelfs geld mee verdienen: het was voor die tijd radicaal en feministisch. En hoewel Austen niet de eerste vrouw was die werd gepubliceerd, maakte ze wel de weg vrij voor volgende vrouwelijke schrijvers.
Jane Austen (1775-1817) was een Engelse romanschrijfster van wie het werk nog altijd goed gelezen wordt. Ze voltooide zes romans, Sense and Sensibility (1811), Pride and Prejudice (1813), Mansfield Park (1814), Emma (1815), Northanger Abbey (1818) en Persuasion (1818), waarvan de laatste twee pas na haar dood werden gepubliceerd. Ze staat bekend om haar realisme, ironische toon en bijtende sociale commentaar. Hoewel het huwelijk centraal staat in haar werk, trouwde de schrijfster zelf nooit.
Het oeuvre van Jane Austen
Kleurrijke personages
Austen staat bekend om haar ironische humor en de sterke karakterschetsen van haar personages. De trotse Mr. Darcy, de nerveuze Mrs. Bennett, de hypochondrische Mr. Woodhouse en de babbelgrage Miss Bates, het zijn personages die de verhalen kleur geven. ‘Haar gezond verstand, haar messcherpe analyse van menselijke tekortkomingen, die ze neerlegt in haar satirische karakterbeschrijvingen, maken dat ze uitstijgt boven haar als typisch vrouwelijk ervaren huwelijksintriges,’ schrijft Paul Franssen.
Hoewel de personages in Austens romans misschien niet in het plaatje passen van het hedendaagse feminisme waren ze hun tijd wel degelijk ver vooruit, net zoals de schrijfster zelf. Ze laat zien hoe zij de regie over hun eigen leven nemen. ‘Vanuit alle kanten worden verschillende levens bekeken en geanalyseerd. En daarmee gaat het niet zozeer om romantiek als wel om een grondig onderzoek naar wat de opties van vrouwen nu eigenlijk zijn binnen de strikte mores van haar tijd,’ aldus Van Bodegom.
Trouwen stond in de negentiende eeuw vrijwel gelijk aan een stabiel leven. Austens boeken gaan over sterke vrouwen die, binnen de toelaatbare grenzen van alle sociale verwachtingen, vochten voor het recht om zelf te kiezen met wie ze (al dan niet) in het huwelijk zouden treden. Ze vochten voor hun eigen geluk.
Oude vrijster
Neem Emma Woodhouse uit Emma, misschien wel de meest openlijke feminist in Austens werk. Ze is op het eerste gezicht (en bij eerste lezing van de roman) niet het meest sympathieke personage – ze is rijk, knap, slim, zelfbewust en zet mensen naar haar hand. Austen schreef over haar zelfs: ‘I am going to take a heroine whom no one but myself will very much like.' Zie je Emma echter in een ander licht, namelijk als moderne, onafhankelijke vrouw die haar eigen boontjes dopt, dan kun je al gauw meer begrip voor haar opbrengen. Ze is het hoofd van haar huishouden (dat ze met haar ‘ziekelijke’ vader deelt), ze kiest ervoor om niet te willen trouwen (haar leven is financieel stabiel) en men kijkt naar haar op – zelfs al is ze een vrouw.
'Hoe vaker je haar romans leest, hoe meer commentaar van de schrijfster je tussen de regels terug kunt vinden. Vooral doen dus.'
De intelligente en rebelse Elizabeth Bennet uit Pride & Prejudice komt uit een heel ander nest: zij groeit op als een van vijf dochters in een gemiddeld gezin, waardoor trouwen haar enige uitweg is – als haar vader sterft zal huis en eigendommen overgaan op de eerste mannelijke erfgenaam. Die neef wijst ze af, maar ook de zeer rijke maar trotse Mr. Darcy krijgt (in eerste instantie) nul op het rekest. Hij vertelt haar dat hij van haar houdt, ondanks haar slechte opvoeding en het gênante gedrag van haar familieleden. Daar is zij niet van gediend en ze dient hem dan ook stevig van repliek. Interessant is dat Austen in deze roman ook laat zien hoe een vrouw binnen het huwelijk haar vrijheid kan zoeken: Elizabeths beste vriendin Charlotte, een 27-jarige ‘oude vrijster’, neemt het huwelijksaanzoek van neef Mr. Collins wel aan en zoekt haar geluk binnen die stabiele omgeving waarin ze haar onafhankelijkheid opeist.
De bedachtzame Anne Elliot uit Persuasion verbreekt op 19-jarige leeftijd onder druk van haar familie juist de verloving met een jonge en arme marineofficier, Frederick Wentworth. Op 27-jarige leeftijd ontmoet ze hem weer (de oorlog heeft hem intussen rijkdom opgeleverd) en ontdekt dat haar gevoelens voor hem nooit zijn veranderd. Jaren heeft ze zich ongelukkig gevoeld, door zich te buigen naar de verwachtingen van haar familie en ze ontdekt dat ze haar eigen verlangens en geluk voorop moet stellen.
Hoe romantisch de verhalen van Jane Austen ook mogen zijn en hoezeer we ook mogen genieten en weg mogen zwijmelen bij de vele verfilmingen, hoe vaker je haar romans leest, hoe meer commentaar van de schrijfster je tussen de regels terug kunt vinden. Vooral doen dus. En intussen mag je best blijven dromen van Mr. Darcy.
Geïnspireerd op Jane Austens leven en werk
Lindy: ‘Wanneer mijn fascinatie voor Jane Austen werkelijk is begonnen kan ik mij niet herinneren. Mijn moeder was en is groot fan van de BBC-serie Pride & Prejudice uit 1995, maar mijn eerste echte kennismaking met Jane Austen zal de filmbewerking uit 2005 zijn geweest. Later bekeek ik vele andere bewerkingen, sommige beter dan andere, en uiteraard las ik ook de romans, waarvan Persuasion mijn favoriet is. Ze zijn bij uitstek de verhalen waarnaar je terugkeert als je even niet meer weet wat je wilt lezen. Ze zijn grappig en romantisch en nog altijd ontzettend goed leesbaar voor deze tijd. Maar het allermooiste is dat je er bij elke lezing weer iets anders in ontdekt. Met mijn moeder deel ik deze liefde voor Jane (zoals we haar heel informeel noemen); in 2018 reisden we samen af naar Bath en Londen, twee steden waar Jane een groot deel van haar tijd doorbracht. Dit jaar zouden we in september het officiële Jane Austen Festival in Bath bezoeken, helaas werden het festival en de reis geannuleerd door corona. Met een beetje geluk gaan we volgend jaar in de herkansing en tot die tijd: keep calm & read Jane Austen.’
Welke Austen-roman is jouw favoriet?
Bronnen
1Van kasteelroman tot feministisch manifest: Jane Austen en de media - dr. P.J.C.M. Franssen (Armada 6/1/2001, Wereldbibliotheek)
2Volgens de regels van Jane Austen - Fiep van Bodegom (De Groene Amsterdammer, Jaargang 141, Nr. 28_29)
Writers Inspire | Global Citizen | Toledo Library | LitHub | Bustle
