Menselijkheid ontdekken door het opvoeden van monsters
Jeff VanderMeer gooit je met zijn roman Borne zonder pardon in een bizarre wereld. Een naamloze stad vormt het decor, met een giftige rivier die naar een verdroogde zee stroomt, langs het enorme, gefortificeerde laboratorium van de Company. Biotechnologie is overal en teistert de bewoners, vooral in de vorm van Mord, een gemuteerde beer, zo groot als een flatgebouw, die ook nog eens kan vliegen. Als Mord slaapt, grijpen verzamelaars en wanhopigen hun kans en wroeten in zijn vacht, op zoek naar waardevolle of eetbare dingen die daarin zijn blijven hangen tijdens zijn verwoestende plundertochten door de stad. Daar vindt de scharrelaar Rachel het wezen Borne en ze neemt hem mee naar huis.
Ik vond Borne op een zonnige, brons getinte dag, toen de reusachtige beer Mord in de buurt van ons huis ronddoolde. Voor mij was Borne eerst gewoon iets wat ik had gevonden. Ik wist niet wat Borne voor ons zou gaan betekenen. Ik kon niet weten dat hij alles anders zou maken.
Borne lijkt een lichtgevende plant, een soort kruising tussen een zeeanemoon en een inktvis: duidelijk biotech. Normaal deelt Rachel al haar vondsten met biotechnicus Wick, haar medebewoner van de Balkonrots, haar minnaar en de enige in de stad waar ze zich veilig bij voelt – meestal. Maar dit keer, ze weet niet waarom, houdt ze Borne voor zichzelf. En na een tijdje begint Borne te communiceren, te bewegen, te eten en te groeien. Wick vertrouwt het helemaal niet, maar omdat Rachel en hij een ingewikkelde relatie hebben, dringt hij niet aan. Rachel probeert Borne op te voeden, ook al begrijpt ze aanvankelijk totaal niet wat hij is.
Borne is een roman met zoveel omgeving, indrukken, achtergronden, belevenissen en nieuwe ideeën, dat ik er lang over gedaan heb om het uit te lezen. Niet omdat het niet spannend is – dat is het wel – en niet omdat de personages niet interessant zijn – dat zijn ze wel – maar omdat ik merkte dat ik dit verhaal liever sip dan klok. VanderMeer verstaat de kunst om elke alinea, vaak elke zin bij te laten dragen aan wereld, persoonsontwikkeling en plot. De informatiedichtheid is enorm hoog, zonder dat het ingewikkeld of onduidelijk wordt.
Het eerste deel van het verhaal gaat vooral over het dagelijks leven in bizarre omstandigheden. Mord en zijn kleinere soortgenoten maken de stad onveilig, net als hordes kinderen die gemuteerd en aangepast zijn. Op de achtergrond speelt de Company – ondanks dat hun hoofdkantoor al jaren verlaten lijkt – een sinistere rol en Wicks biotech- en drugshandeltjes worden steeds gevaarlijker doordat concurrent de Magician zijn territorium inpikt. Het leven in de Balkonrots – een grotendeels onder de grond verdwenen appartementencomplex dat door Rachel en Wick tot fort is omgebouwd – lijkt te kabbelen, maar wordt soms opeens ruw verstoord.
Sinds de overval was Borne weer veranderd. Hij had de vorm van een zeeanemoon inmiddels niet meer en leek nu op een grote vaas of op een inktvis die op een afgeplatte mantel stond. De opening bovenop was naar buiten en naar boven gaan krullen, in wat ik dacht te kunnen beschouwen als een lange nek, waaraan vederachtige filamenten ontsproten die min of meer als versiering bedoeld leken. De tentakels trokken met een langdurige, zachte zucht samen, om daarna weer uit elkaar te gaan als wonderbaarlijk synchroon bewegende dansers.
Je leert vooral Rachel goed kennen, het verhaal is vanuit haar in de ik-persoon geschreven, maar ook Wick en vooral Borne komen goed in beeld. Borne is een bizar wezen met een zich snel ontwikkelende psychologie en enorme leercurve. Zijn fascinerende uiterlijk verandert steeds meer, terwijl hij groeit en leert. Hij doet spelletjes met Rachel in de gangen van de Balkonrots, gaat later stiekem de stad in en wil op een gegeven moment zijn eigen kamer. Je volgt het opgroeien van een niet-menselijk wezen in postapocalyptische, dodelijke en toch menselijke omstandigheden, prachtig in beeld gebracht.
De menselijke maat wordt niet vergeten, ondanks de bizarre omstandigheden. Rachels verleden, ook van voor en tijdens de apocalyps, wordt subtiel verweven in het verhaal. Daardoor blijft het een invoelbaar verhaal, met echte personages en emotie, zonder dat de schrijver voldoet aan de standaard ‘schrijfregels’ om die op te roepen. Show, don’t tell is een prima richtlijn, maar als een vakman als VanderMeer aan het roer staat, dan is dat irrelevant.
We slaagden er zelden in om helemaal tot aan zee te komen zonder dat een volwassene ons terugriep. Maar soms kwam ik tot aan het hek, om te kijken naar het slik, daar waar de rivier in zee stroomde. Ik hield ervan om naar de slijkspringers te kijken – zachte, slijmerige, ondeugende diertjes met uitpuilende ogen en vinnen onder de borst waar ze mee over land liepen. Ik rook de stank van het moeras niet eens zo erg, zoveel hield ik van de slijkspringers – en de behoedzame wenkkrabben die de modder bevolkten als ik me op een afstandje hield, maar in hun holletjes verdwenen en een lege spookstad achterlieten zodra ik bij het hek kwam.
VanderMeer is in Nederland en zeker in de Verenigde Staten doorgebroken met zijn Area X trilogie en vooral in de passages uit Rachels verleden proef je de schrijfstijl van Vernietiging. De melancholie van de observaties van een verdwijnende wereld, het schuldgevoel over blijdschap die nu misplaatst voelt, de prachtige natuurbeschrijvingen (zelfs als het over slijkspringers gaat). De rest van het boek is anders, experimenteler in onderwerpen, thema’s en beschrijvingen, maar makkelijk leesbaar en overvloeiend van vondsten en prachtig, rijk taalgebruik.
Net als Vernietiging, Autoriteit en Aanvaarding is Borne uitgebracht als roman, in plaats van als sciencefiction. Ik ben heel benieuwd hoe dat uitpakt, want Borne is extreem in alles: in stijl, in onderwerpen, in beschrijvingen en in wereldbouw. Pakt een literaire lezer zo’n boek op? En als hij of zij dat doet, waardeert hij deze rollercoaster van fantastische ideeën dan? Omgekeerd: vindt de sciencefictionliefhebber dit boek, als het tussen de romans en literatuur staat in de boekhandel? Ik hoop dat beide gebeurt. Ik hoop dat zowel de literaire, de thriller en de fantastische lezer dit geweldige boek oppakt en waardeert, want dit is sciencefiction en spannende literatuur op zijn best.
Ik heb de Engelse en Nederlandse edities door elkaar gelezen (met dank aan uitgeverij De Bezige Bij). De mooie vertaling is van Luud Dorresteyn. Ik geef bijna nooit vijf sterren, maar dit boek verdient dat absoluut.
Borne verschijnt op 5 juli bij uitgeverij De Bezige Bij en werd vertaald door Luud Dorresteyn.
Meer Hebban Crew Reviews lezen? Je vindt ze allemaal hier terug.
