Auteur
Blogpost:
Kevin_P
Leestip voor de kerstdagen: Kerstmis onder vuur
Welk uniform een militair droeg maakte geen verschil, evenmin als waar hij zich bevond, of dat nou was op een brits in een slaapzaal op een RAF-basis in Engeland, aan boord van een torpedobootjager op de Grote Oceaan, onder het palmdak van een barak in een Japans krijgsgevangenenkamp, in een besneeuwd schuttersputje aan het Oostfront of achter de stuurknuppel van een bommenwerper boven Berlijn. Het verlangen om met de kerstdagen thuis te zijn, was tijdens de Tweede Wereldoorlog universeel onder de strijdkrachten van kerstvierende landen, zoals het dat ook tijdens de Eerste Wereldoorlog was geweest. Toen de laatstgenoemde oorlog in 1914 losbarstte, was het een gevleugelde uitspraak geweest dat de strijd op tijd voorbij zou zijn om thuis te kunnen zijn voor kerst. Vier oorlogskerstmissen zouden toen echter nog volgen. Diezelfde verwachting leefde ook op verschillende momenten in de daaropvolgende Tweede Wereldoorlog, bijvoorbeeld toen Duitse soldaten in juni 1941 de Sovjet-Unie binnenvielen en toen in juni 1944 de geallieerde legers landden in Normandië om Europa te bevrijden van de nazidictatuur. Aan het thuisfront koesterde men diezelfde hoop, maar pas de kerst van 1945 zou de eerste zijn die in vrede gevierd werd. Daarvoor werd het van oorsprong christelijke feest zes keer gevierd terwijl mannen met dezelfde religieuze achtergrond elkaar om het leven bevochten, geheel in tegenspraak met de aloude kerstboodschap van vrede op aarde.
‘I’ll be home for Christmas, if only in my dreams’. Deze zin uit de in 1943 uitgebrachte kersthit ‘Home for Christmas’ van de Amerikaanse artiest Bing Crosby omschrijft met weinig woorden de werkelijkheid gedurende de kerstdagen in oorlogstijd. Met wat verbeeldingskracht kun je bij het horen van de liedtekst een soldaat voor je zien die vanuit oorlogsgebied een brief schrijft aan zijn familie waarin hij toezegt thuis te zijn met kerst, waar hij hoopt dat sneeuw, mistletoe en cadeaus onder de boom op hem wachten. De kanttekening dat zijn aanwezigheid wellicht enkel in zijn dromen werkelijkheid zou zijn, raakt de kern van hoe de kerstdagen voor miljoenen soldaten ver van huis verliepen. In gedachten waren ze thuis, maar in de praktijk leek een vredige kerst bij hun familie verder weg dan ooit. Als ze geluk hadden, vierden ze Kerstmis met hun strijdmakkers buiten de vuurlinie, maar velen moesten er onder primitieve omstandigheden aan het front iets feestelijks van proberen te maken, als dat al mogelijk was. In Stalingrad, op Guadalcanal, in Bastogne en op vele andere locaties gingen gevechten tijdens de feestdagen in al hun hevigheid ononderbroken door. Voor veel krijgsgevangen genomen militairen en burgers in gevangenschap stopte hun lijdensweg in onvrijheid niet op deze dagen. Bombardementen, voedselschaarste en andere gevolgen van de oorlog bemoeilijkten de kerstviering eveneens in het dagelijkse leven aan het thuisfront.
In 1914 en in mindere mate in 1915 werden gedurende de Eerste Wereldoorlog aan het westfront tussen vijandelijke soldaten spontane informele kerstbestanden gesloten. Duitsers, Britten en Fransen verlieten hun loopgraven en klommen over prikkeldraad om elkaar op het niemandsland tussen de linies te ontmoeten en fijne feestdagen te wensen. Soms zong men gezamenlijk kerstliederen of werden voetbalwedstrijdjes gehouden. Deze tijdelijke verbroedering in kersttijd zou onderwerp worden van tientallen boeken, documentaires, speelfilms en songteksten en in 2014 zelfs van een reclamespot van een groot Brits warenhuis. Een betere vertolking van de vredesboodschap van kerst dan deze gebeurtenissen is moeilijk denkbaar. Van een verbroedering op deze schaal was tijdens de Tweede Wereldoorlog echter geen sprake. Weliswaar waren er kerstdagen aan het front die zonder wapengeweld verliepen, maar vijanden zochten elkaar op het strijdtoneel niet in grote aantallen op. De rol van Kerstmis in de geschiedschrijving over de Tweede Wereldoorlog is daarom kleiner dan in die over de Eerste Wereldoorlog. Meestal ligt de nadruk op de historische gebeurtenissen tijdens de kerstperioden, zoals de Slag om Stalingrad en het Ardennenoffensief, en niet op de eigenlijke kerstviering. Echter ook zonder een meeslepende historie van grootschalige verbroedering aan het front valt er over Kerstmis in de periode 1939-1945 toch veel te vertellen, want zelfs onder de meest erbarmelijke omstandigheden werd er tijdens deze bange dagen door militairen, burgers en krijgs- en kampgevangenen kerst gevierd.
Eten en drinken, cadeaus, vrolijke muziek, zang en ander entertainment, glinsterende versiering, religie, liefdadigheid en met familie en vrienden samen zijn; al deze componenten van het kerstfeest waren tijdens de oorlogsjaren ook aanwezig, hoewel vaak in aangepaste of beperkte vorm. Luxe levensmiddelen, drank, cadeaus en kerstversiering verdwenen in oorlogseconomieën uit de winkels en aan tafel tijdens het kerstdiner ontbraken de gezinsleden die in militaire dienst opgeroepen waren. Aan het front en in kampen waren de ontberingen tijdens de kerstviering over het algemeen groter, hoewel (krijgs)gevangenen soms over een groot improvisatievermogen beschikten om er toch iets feestelijks van te maken. Over het menselijk vermogen om zelfs in duistere tijden Kerstmis te vieren en daaruit hoop te putten, gaat dit boek. Het vertelt daarnaast over hoe overheden kerst gebruikten (of misbruikten) om de militaire en burgerlijke moraal hoog te houden of om het volk ideologisch op één lijn te krijgen. Zowel kleine onderwerpen, zoals wat er in tijden van rantsoenering met kerst gegeten werd of in de kerstboom hing, als grote onderwerpen, zoals belangrijke militaire en politieke gebeurtenissen, worden voor het voetlicht gebracht. Bij dit alles ligt de nadruk op Nederland, Duitsland, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten, hoewel daarnaast ook vele andere kerstvierende landen en nationaliteiten de revue passeren.
Een feestelijk boek is dit niet, hoewel het wel vrolijke en hoopvolle verhalen bevat. In de eerste plaats is het echter een boek over oorlog en al zijn gruwelijke facetten. De herinneringen van velen aan de kerstdagen in oorlogstijd werden bepaald door bloedige gevechten, angstige uren in schuilkelders of terreur in de kampen van de nazi’s en Japanners. Het gemis van naasten en onzekerheid over hun lot werden juist tijdens de kerstdagen extra gevoeld. Heimwee, honger, wanhoop en angst werden meestal sterker beleefd dan feestvreugde. Tegelijkertijd schuilde in het vieren van kerst een belofte van hoop en van vrede. Vrede die een spoedige hereniging met familie mogelijk zou maken. Al deze verschillende belevingen zullen in de volgende hoofdstukken voorbijkomen, want het is in de eerste plaats de mens – man en vrouw, jong en oud, bekend en onbekend – waar het om gaat. Vaak wordt geciteerd uit memoires, ooggetuigenverslagen, interviews en brieven. Om de tijdgeest te kunnen vatten vormen ook krantenartikelen en bioscoopjournalen uit de oorlogsjaren een belangrijke bron, hoewel deze vanzelfsprekend vanwege overheidscensuur en -propaganda kritisch bekeken moeten worden, vooral wat betreft die van Duitse oorsprong. Een totaaloverzicht van Kerstmis tijdens de Tweede Wereldoorlog beoogt dit boek niet te geven. Het doel is vooral om inzicht te geven in hoe mensen van verschillende nationaliteiten en achtergronden de kerstdagen in oorlogstijd beleefden en welke invloed de grote gebeurtenissen van die tijd daarop hadden.
Lees verder op mijn site
