Blogpost:
Pirayaani
Schuld en schaamte: over daders en slachtoffers
De eenenvijftigjarige Duitser Michael Berg vertelt zijn herinneringen aan keerpunten in zijn leven en zijn innerlijke strijd met zijn gevoelens. Michael is op vijftienjarige leeftijd misbruikt door de zesendertigjarige Hanna Schmitz. Zijn geheime relatie met haar bestond uit geregeld baden, vrijen en voorlezen. De relatie kwam abrupt ten einde toen Hanna plotseling verdween. Jaren later studeerde Michael rechten en kwam Hanna bij toeval weer tegen in de rechtbank, waar zij was aangeklaagd voor gruwelijke misdaden. Tijdens de rechtsgang worstelde Michael met zijn gevoelens voor Hanna enerzijds en zijn moreel besef anderzijds. Michael en Hanna waren allebei in situaties gebracht die zij niet gewild hadden en voelden zich schuldig over wat zij in die situaties hebben gedaan en nagelaten. Gevoelens van schuld en schaamte werpen een schaduw over de rest van hun levens.
Het verhaal in De voorlezer is schijnbaar eenvoudig waardoor de lezer al gauw over de diepere lagen heen leest. De roman is uit drie delen opgebouwd.
In het eerste deel vertelt Michael hoe zijn geheime relatie met Hanna hem vervulde met schaamte. Hij heeft de indruk dat zij hem in haar macht had en haar plotselinge verdwijning bezorgde hem een schuldgevoel. Hoewel Michael uit vrije wil op de avances van Hanna inging en de relatie daardoor niet als traumatisch ervoer, blijkt al uit de verloochening van de relatie dat deze verband houdt met zijn trauma. Michael gaf zijn zelfbeschikking op door zich te onderwerpen aan de seksuele wensen van Hanna. Michaels trauma is niet veroorzaakt door de seksuele relatie maar door Hanna’s voortdurende vernederingen en haar verdwijning. Op zijn eerste ruzie kijkt hij als volgt terug:
‘Ik had na een korte tijd gecapituleerd, toen ze dreigde mij af te wijzen, zich aan mij onttrekken. Wanneer ze dreigde, capituleerde ik meteen en onvoorwaardelijk. Ik heb alle schuld op me genomen. Ik heb fouten toegegeven, die ik niet heb begaan, bedoelingen bekend die ik nooit had gekoesterd. Als ze kil en hard werd, bedelde ik dat ze me weer goedgezind zou worden, me zou vergeven, van me zou houden (…) Maar hoe je het ook wendde of keerde, ik had geen keus.’ (blz 48)
Hanna was nooit bereid ruzies te bespreken (blz 48), wat laat zien hoe hij in het machtsspel van Hanna verwikkeld was. De gevolgen van dergelijke gebeurtenissen zijn vaak machteloosheid, een verstoord zelfbeeld en verstoord wereldbeeld. Bij Michael leidde het tot langdurige onvolwassenheid, afhankelijkheid en verlatingsangst. De wisselwerking tussen emotionele afhankelijkheid, verlatingsangst en Hanna’s verdwijning bracht bij Michael een posttraumatische stressstoornis teweeg. Zijn symptomen bestonden onder andere uit nachtmerries, verminderde maatschappelijke betrokkenheid, emotionele afstandelijkheid en een onvermogen diepgaande relaties op te bouwen.
In het tweede deel vroeg Michael zich af of hij schuld had aan zijn relatie met Hanna en kon hij het strafproces niet van zich afzetten. Hij was toeschouwer geweest en plotseling deelnemer, medespeler en medebeslisser geworden (blz 122). Toen Hanna veroordeeld leek te gaan worden voor zaken waaraan zij zich niet schuldig had gemaakt, vroeg Michael zich af of hij moest ingrijpen.
‘Maar wat anderen uit mijn sociale omgeving hadden gedaan en waaraan ze zich hadden schuldig gemaakt, was allemaal veel minder erg dan wat Hanna had gedaan. Ik moest eigenlijk Hanna als schuldige aanwijzen. Maar de vinger die naar Hanna wees, wees terug naar mijzelf. Ik had van haar gehouden. Ik had niet alleen van haar gehouden, ik had haar gekozen.’ (blz 150)
Hanna bleek eveneens ernstig beschadigd te zijn door schuld en schaamte. De manier waarop ze omging met de situatie met de vrouwen en kinderen in de kerk viel haar zwaar ondanks haar schuldgevoel. Schlink laat hiermee zien dat ook daders kunnen worden getraumatiseerd.
In het derde deel blijkt dat Michael pas op eenenvijftigjarige leeftijd in staat is zijn trauma te verwerken door zijn verleden op te schrijven. Als volwassene overdenkt hij zijn relatie met Hanna en erkent de problematiek die hij als jongere niet wilde zien.
‘Als ik nu een vrouw van zesendertig zie, vind ik haar jong. Maar als ik nu een jongen van vijftien zie, zie ik een kind.’ (blz 41)
Ondanks dat hij van Hanna hield en soms boos was wat zij hem heeft aangedaan (blz 190) merkt hij Hanna’s seksuele misbruik niet zodanig als strafbaar feit aan, al doet hij er wel een toespeling op door te stellen dat hij destijds nog een kind was die naar bed ging met een vrouw die zijn moeder had kunnen zijn. ‘Wat ik heb gedaan en niet gedaan en wat zij mij heeft aangedaan – het is nu eenmaal mijn leven geworden.‘ (blz 190)
In De voorlezer verweeft Schlink op een bijzondere manier persoonlijke en collectieve trauma’s. Hij onderzoekt de scheidslijn tussen dader en slachtoffer en nodigt uit tot nadenken waar we de grens trekken bij het tonen van begrip en vergeving.
Schlink heeft een schijnbaar eenvoudig verhaal geschreven dat vergt dat de lezer verder kijkt dan het plot om de twee hoofdpersonages daadwerkelijk te begrijpen. Hij confronteert de lezer ook met onwrikbare ideeën in de maatschappij over daders en slachtoffers en zet de lezer aan na te denken of het oordelen over een misdaad niet te gemakkelijk is zonder de dader volledig te begrijpen en met alle kennis achteraf. Schlink stelt de lezer morele vragen zonder al te gemakkelijke antwoorden te geven.
Bij de totstandkoming van dit blog heb ik gebruik gemaakt van de website https://www.inhaltsangabe.de/schlink/der-vorleser/
