Hoogtepunt van Tolstoj's realisme

De Dood van Ivan Iljitsj is een schitterend boek waarin Tolstoj’s ideeën over spiritualiteit en het leven een beeld krijgen. Ik (en met mij vele anderen) zie dit als een van de hoogtepunten van Tolstoj’s oeuvre. Zowel qua stijl als qua inhoud zien we Tolstoj’s moralistische realisme is zijn volledige vorm.

Het verhaal betreft het naderende einde van Ivan Iljitsj. Ivan is een keurig burgerlijke man die alle stappen van het keurige leven langzaam doorloopt: een prima opleiding doorlopen, degelijk werk verrichten bij zijn goede baan, en een aardige gezinnetje stichten etcetera.

“Maar over het algemeen verliep het leven van Ivan Iljitsj zoals naar zijn overtuiging een leven behoorde te verlopen: gemakkelijk, plezierig en fatsoenlijk.”

Vooral vermakelijk is de scene waarin Ivan volledig op gaat in het zo goed mogelijk inrichten van zijn nieuwe huis, het toppunt van burgerlijkheid:

“In wezen echter was alles precies zoals bij alle mensen die niet echt rijk zijn maar die op rijke mensen willen lijken en die daarom vooral op elkaar lijken: het damast, het ebbenhout, de bloemen, de tapijten en bronzen, donker en glanzend – alles wat mensen van een bepaald slag doen om op alle mensen van een bepaald slag te lijken.”

Daarna gaat het berg afwaarts met Ivan, het huwelijk loopt niet lekker, hij valt van een trapje af en raakt dan ook nog eens ernstig ziek (een ziekte waarvan men nu denkt dat het kanker geweest is). Het vervolg van het verhaal beschrijft de fysieke en geestelijke aftakeling van Ivan; hoe hij niet meer in staat is om te werken en hoe zijn relatie met zijn familie leden en vrienden verslechtert etcetera.

In dit tweede deel van het verhaal laat Tolstoj zich van zijn beste kant zien. Hij weet het complexe innerlijke leven van een stervende te beschrijven, zonder dat de lezer daarbij per se een waarde oordeel hoeft te vormen. Ivan kan best een lul of een klootzak genoemd worden wanneer men door de ogen van de familieleden kijkt, maar Tolstoj is niet geïnteresseerd in de sociale oordelen van mensen, hij wilt de spiritualiteit van de stervende beschrijven. Deze karakteristieke focus op het innerlijke leven en spiritualiteit, wordt door Tolstoj’s precies afgemeten zinnen op zeer correcte wijze beschrijven. Het is een stijl die heel dicht staat bij Tolstoj’s idealen van realisme en het ‘gewone volk’.

Nu heb ik vlak voordat ik aan dit boek begon ‘A Confession’ van Tolstoj gelezen, waardoor het direct heel duidelijk is vanuit waar Tolstoj komt wanneer hij de dood van Ivan beschrijft.

Het was dan ook geen verrassing dat de enige persoon die hij nog uit kon staan in zijn laatste dagen de knecht Gerasim is. Gerasim is een eenvoudige boeren knaap zonder poespas, maar wel de enige die daadwerkelijk medelijden met Ivan heeft. In tegenstelling tot Ivan’s familie en vrienden ontkent Gerasim de ziekte en de aankomende dood niet, maar handelt hij juist met respect en welwillendheid. Zoals Gerasim het zelf samenvatte: ‘Dood gaan we allemaal. En dit is toch een kleine moeite?’

Hieronder heb ik een passage toegevoegd die voor mij op schitterende wijze Tolstoj’s visie op het leven beschrijft. Voor mensen die hier meer duiding bij willen hebben raad ik aan om ‘A Confession’ te lezen, een erg goed boek. Onderstaande passage speelt zich af wanneer Ivan al erg ziek is en derhalve niet in staat is zich zelf fatsoenlijk te ontlasten.

“Ook voor zijn stoelgang werden bijzondere voorzieningen getroffen, en iedere keer was dat een kwelling. Een kwelling vanwege de viezigheid, de onbetamelijkheid en de stank, en vanwege het besef dat er een ander bij betrokken moest zijn. Maar in deze heel onaangename kwestie kwam er troost voor Ivan Iljitsj. Degene die de troep altijd kwam wegruimen was Gerasim, de huisknecht. Gerasim was een propere, frisse jonge boer, welgedaan door het goede eten in de stad. Hij was altijd vrolijk en opgeruimd. In het begin bracht de aanblik van deze altijd nette, in traditionele Russische kledij gestoken man die die smerige taak moest uitvoeren Ivan Iljitsj in verwarring. Op een keer stond hij van de postoel op en was hij niet in staat zijn broek omhoog te trekken, hij zakte in een zachte leunstoel neer en keek vol ontzetting naar zijn naakte, krachteloze heupen waarop zijn spieren zich duidelijk aftekenden. Met ferme, lichte tred stapte Gerasim op zijn dikke laarzen binnen, met een schoon linnen schort en een schone sitsen kiel, en blote, sterke, jonge armen die uit zijn mouwen staken – om hem heen hing de aangename geur van laarzenteer en van frisse, winterse buitenlucht – en zonder naar Ivan Iljitsj te kijken, terwijl hij duidelijk om de zieke niet te kwetsen de levensvreugde die van zijn gezicht straalde wat temperde, liep hij naar de postoel toe.“

Deze passage vat het boek vrij goed samen, want in de kern is dit boek een beeltenis bij de theorie uit ‘A Confession’ en zijn andere spirituele werken.

De Dood van Ivan Iljitsj beschrijft de vergiftiging van de middenklasse en de elite die zich van het werkelijke leven verwijderen door zich bezig te houden met de abstracte handelingen van het plezierig leven. In het aanzien van Gerasim komt langzaam de realisatie bij Ivan dat zijn zeer bewuste levensstijl wellicht ‘niet juist’ is geweest. Wanneer hij realiseert waar Gerasim voor staat, kan hij inzien dat hem nog slechts het sterven te doen staat en dan sterft hij.