Al die doodvermoeiende vergelijkingen

Het kon best eens een alleraardigst format voor een nieuw televisieprogramma zijn: zoveel mogelijk metaforen en associaties van zelfstandige naamwoorden of denkbeeldige situaties bij elkaar brainstormen – en dan zo origineel mogelijk. Zo’n wedstrijd zou zomaar gewonnen kunnen worden door Marieke Lucas Rijneveld, schrijfster van ‘De Avond Is Ongemak’. Het boek barst uit z’n voegen van de vergelijkingen. Minstens drie per pagina, soms meerdere in één alinea. Knap en fantasierijk, maar ook knap vermoeiend.
Zoals: hoofdpersoon Jas die met haar pink de slapertjes uit de ogen van haar zusje Hanna wil wippen, “zoals met een plamuurmes een slak uit zijn huisje”. Het piemeltje van de buurjongen dat zacht aanvoelt, “als de gehakrolletjes van oma die op zondag worden gerold op het aanrecht”. Haar buik – Jas lijdt aan obstipatie – voelt hard en opgezwollen “als een tulband die moeder wel eens laat rijzen onder een gestreepte theedoek”. ‘Als’, ‘zoals’ en ‘net als’, het zijn woorden die de hoofdrol spelen in ‘De Avond Is Ongemak’. Het ongelukkige huwelijk van haar ouders dat wordt vergeleken met het verkeerde pak yoghurt dat vader per ongeluk uit de supermarkt haalde, tovert een glimlach tevoorschijn.
Dit is niet zomaar een boek. ‘De Avond Is Ongemak’ is in 2020 de winnaar van de International Man Booker Prize. Ter vergelijking: Mulisch of Wolkers won die prijs nooit. De androgyne Rijneveld, die zelf Lucas achter haar voornaam voegde, is de eerste Nederlandse winnaar ooit. ‘Brute schoonheid’, oordeelde de jury. En inderdaad: Rijneveld beschrijft ruim 270 pagina’s lang prachtig haar gedachten over obscene seksspelletjes (Jas’ broer die de vagina van een buurmeisje volstopt met colalipjes, onder andere) en dierenmishandeling (een hamster en een haan zijn het slachtoffer van de sarcastische experimenteerdrift van de pubers). Je moet er wel tegen kunnen. Het is soms wat té allemaal.
Rode draad in het autobiografische ‘De avond is ongemak’ is de worsteling van een zwaar gereformeerd gezin met de dood van een zoon en broer. In de familie wordt amper gesproken, liefde is er nauwelijks, aanraking al helemaal niet, iedereen drijft verder uit elkaar. Het boek doet sterk denken aan Wolkers (pis, poep en seks), Reve (de Hollandse spruitjeslucht) maar ook Franca Treur (veel bijbelteksten, een godvrezend gezin dat niet uit alleen maar lieverdjes bestaat). Al is het thema al vaker de revue gepasseerd, Rijneveld kan zeker schrijven. Maar allemachtig, wat een zware kost soms met al die associaties en vergelijkingen. Wonderlijk ook hoe een kind van tien al zo denkt.